Совет өкмөтүнүн эл ичинен душман издеп, туугандарды бири-бирине каралатып, ынтымакты ичты ыдыраткан мезгил — бул 1920-40-жылдар.
Кызыл өкмөткө тонолгон Шамшы Осмон уулу
Шамшиев Нуралы азыр 84 жашта. Исфайрам өрөөнүндө белгилүү молдо. Ошон үчүн айылдаштары Нуралы Молдо деп аташат.
Каарлуу, 1933-й год, США, США.
— Менин атамдын атасынын аты Осмон, өзүмдүн атамдын аты Шамши. 33-й год от отржан кийимибиз менен эле калдык. Атам ошол жок эле, туугандарыбыз эле келип, малыбызды айдап кетти. Мен ошондо 4 жашка өткөн убагым экен. Атам келди … 3-4 адам ары-бери басып жүрөт эле, атамды алып кетишип камап коюшту. Мен энемден «Атам кана?» деп сурасам, «Атаңды орустар союп жегени алып кетти», дейт. Ошондо атамды алып барып, Үч-Коргонго камап таштаптыр. Эки ай камады. Бир досу бар экен, ошол келип атамды актап, түрмөдөн чыгарып койду. Жер-суу, малдын баарын Кызыл өкмөт алып койду. Үйүбүздү бузуп алыптыр, жылаңач дубалда отурдук.100 түптөй терек бар эле, бардыгын кесип алып, бир түп да койбоптур. Талаада жылаңач эле калдык. Атамдын бар экенине сүйүнүп жүрдүк.
Осмон улу Шамшынын тагдыры 30-й год, оокнор орток чарбага бириктирип, «коемго жат элемент», «кеңеш өкмөтүнүн душманы» деп караланып, кулакка тартылган миңдеген адамдардыкына окшош.
Совет үкмөтү жаны тынбай эмгектенип, мал-д, йон күткөн, ток жашаган мээнеткеч адамдарды ушинтип сомго салып, белин сындырган. Тамыр курут кылган. Баш көтөрбөй, элден озунбай жашаганга тарбиялаган.
«Биринчиси, мени байдын баласы дешкен», — деп баштады кепти Нуралы карыя. «Экинчиси, атам Шигайды (конуш жай), сатып алкан экен, ошон кулак тартып камады.
Кулакка тартуунун негизги бутасы мал-жандуу, бак-шактуу, өздөрүнө тың жашаган үй-бүлөлөр болгонун айтат Нуралы Молдо:
— Бул жерде ибагер жок болгон үчүн эч кимди камаган эмес. Теги: мечты, дегустация киев, бар эле, ошол баарын, айтып берген экен … Ошолорду камай берди … Момун Шилдени камады, Жумагулду камады, кайра келген жок алар.
Тегирмеч, Кароол, Кереге-Таштан кеминде 70 адам кулакка тартылып, б жтөн жерлерге сүргүнгө айдалат же абакка салынат. Алардын көбү киндик каны тамган жерге экинчи кайрылбады. Кээ биринин дареги алиге чейин белгисиз. Аларды бийлик актаган да эмес.
Чилдеде жылаңач, башына суу куюлган Апиза
Бегаалы кызы Пазилет азыр 89 жашта. Кадамжай районундагы Кароол кыштагында жашайт. Байбиче бирөө жөлөп-таябаса ордунан туруп, бир кадам да жыла албайт. Мен келгенде да кемпир экипирован бүктөлүп, терезенин түбүндө деңиздей мемиреп отуруптур.
Байбичеден апасы Апизаны кеч күздө милиционер кантип кыйнаганын сурадым. Пазилет апа бир саамдан соң мындай деди:
— Энемдин башын жарышып, 40 челек сууну куюп өлтүрүп тынды. Атамды камап коюп жок кылышкан. Тегирмечтеги үйүм бузулуп кеткен …
— Суу куйганын сиз көрдүңүз беле?
— Ооба.
— Кайсы мезгил эле?
— Кыш мезгил эле. Сууктан энем өлүп калган.
Ал кезде Пазилет 17 жашта болчу. Неберелеринин айтышынча, азыр да байбиче кээ күндөрү апасынын азабын эстеп, өзүнчө күбүрөнө берет.
80ге чукулдап калган Тешебай кызы Коңурдун угушунча, Апиза эжени Кайматов деген милиционер көйнөгүн чечип, жалаң дамбалчан калтырат дагы эки колун үйдүн айбанындагы торсунуга илип алып, күйөөңдүн жашырынган жайын айт деп аёосуз кыйнайт.
«Тегирмечте күн тийбеген кыштоо бар. Ошол жерде кыш чилдеде ыштанчан кылып, төбөдөн ылдый 40 челек суу куят. “Күйөөңдү тап!” деп кыйнаган. Күйөөсү кайниси менен качып кетип, аялына бир мертебе түндө келип эле башка келбей койгон экен. Аялы “Билбейм, келбейт” десе да болбой, Кайматов аябай кыйнаптыр. Аябай чыркырап ыйлап, жалынса да милиция ынабайт. Апиза – ден соолугу таптаза аял экен. Саратанга жетпей, өлүп калат. Анын ата-энесиз калган алган балдарын менин катта (чоң) энем баккан», — деди жашы эки кем сексендеги Тешебай кызы Коңур. Бул окуя Тегирмеч капчыгайындагы Чылан деген кыштоонун оозунда дарыянын боюнда болот.
Пазилеттин атасы Бегаалы Калматов, кайын инилери Катанов Колдош жана Катанов Жолдош менен чогуу аскерден качып жүргөн. Алар Кашкарды көздөй качмак болуп жатышканда, билген бирөө сатып коюп, колго түшүшөт. Үчөөнүн эң жашы Колдош Магаданга 25 жылга айдалат. Бегалы түрмөгө айдалып баратып, Ноокатта көз жумат. Милициянын катуу токмогун жеген Жолдош Маргалан шаарында вагонго түшкөндө ур-тепкинин кесепетинен өлөт.
Совет бийлигинин кулагы сак, укуругу узун болгон. Экинчи дүйнөлүк согуш кезинде Тегирмечтик Арзыбай деген адам “Герман күчөп калды, жапон козголот экен” деп айтканы үчүн камалып кетип, дарексиз жоголот.
Ал Эми 80 жюри Магиазар Магиазар до сих пор не забыл о том, что у вас есть дело. Бир буту турган карыя «мен эч кайтара алмак белем» деп, макул болбойт. Анын ордуна согушта колунан жардар болгон 45 жаштагы Мамат Мамасейитов эчки багат. Бир не в порядке, милиция чалды «үч күн эч кайтарып бер десек, ынабай койду» деп күнөөлөп, алып кетет. Мүнөзү катуу карыя ошол бойдон кайып болот.
Амирбек Азам уулу
Булак: Азаттык
