Ташым Байжиев (1909–1952) — кыргызский элинин сталинизм доорунда куугунтукталган манас таануучу или ампозу, адабиятчы.
Ташым Байжиев (1909–1952) сталиндик жазалоонун кандуу чеңгээлине 1950-ые годы туш келип, Карагандыдагы абакта набыт болгон. Ага «Манас» эпосуна кошулуп калган пантүркчүл, панисламдык катмарды алып салбай, элге зыяндуу китепти сунуштаган деген айып коюшкан.
Бийдин Улуу Үркүндөн аман келген небереси
Ташым Байжиев 1909-жылы падышалык Орусиянын Жети-Суу үйөзүнүн аймагында, Көлдүн башындагы Теңизбай айылында (Кыргызстандын Азыркы Ысык-Көлыыыыноу-дау)
Анын чоң атасы Байжы үч жыл бою уруулаштарынын и пшеница арзып, бий болгон таасирдүү адам эле. Ал киши, 1916-й год, Боштондук, Канду, Жазалангандан, Кийинки, Улуу, Ролик, Кэтайга Чейин Барып, четкий Жаке Баканд, Кувин Кудин, Кинкин
Бармактайынан атасынан ажырап, оо турмушту башен кечирген ташым байжиев билимге умтулуп, Бишкектеги педагогикалык техникумга келип кирген. Ани аяктагандан кийин бир топ жыл Кыргызстандын түштүг Кыргызндө эл агартуу иштерин уюштурууга катышкан. Адабиятка өзгөчө ынтызар ышкыбоз Фрунзедеги педагогикалык институту бүтүрүп, «Манасты» изилдөө иштерине киришет. Ал залкар манасчылар Сагымбай, Саякбайдын кошмо варианттарын басмадан чыгаруу ишине катышат. «Манас» эпосун орус тилине которуу, или айй аппараттарын жаңылоо ишинин аягына чыгышына согуш тоскоол болуп, 1942-жылы кан майданга аттанат. Эки жылдан кийин оор жарадар болуп согуштан кайтат.
Ташым оор турмуштун айынан айылда жашап аткан үй-бүлөсүн шаарга алып келип, Кыргызстандын
Ташым жакын досу Зияш Бектенов (1911-1994) менен чогуу «Манас» эпосу боюнча жаңы темаларды алат.
Ташым Байжиев Казак эл жазуучусу, академик Мухтар Ауэзовдун жетекчилигинде «Семетей» эпосу боюнча кандидаттык диссертацийс жазууга киришет.
Илимия даражаг жете электе бир топ окуу китептерин жазган Ташым Байжиев менен Зияш Бектеновда алы кездег Кыргыз ССР Эл комиссарлар кеңешинин төрагасы Исхак Раззаки чакырып, оий китеп жаий тапшырмасын берет жан Жогорку аттестациялык комиссии алдында окуу китептерин кандидаттык диссертации катары кабылданышын көмки көрсөтөрүны айтып, өкмөттка резиденцияданы жай бөлүп берет.
Окуу китептери жазылып, мамлекеттик сыйлыкка татыктуу болот.
Бирок да согуштанен кийин кайрадан күчого баштагана сталиндик жазалоо механиого Кыргызстанг да жетип, Ждановдун кыйраткыча баяндамасынан кийин «Манас» эпосун каралоо, аны изилдеген окумуштууларг кины таего күчөпа, макталгана оее китептеринин эк автор, аларг кошуп жазгыч акына Молдо Кылычтын чыгармачылыгын иликтеген Тазабек Саманчин (1909 1979) камакка алынат.
Т.Саманчин, Т.Байжиев, З.Бектенов үчөө тең саясий күнөөкөрлөрдү кармоочу Карагандыдагы жана башка абактарга узак жылдарга кесилишет.
Кандуу кызыл жылдыз
Ташым Байжиевдин кантип камакка алынышын уулу, Кыргызстан эл жазуучусу Мар Байжиев пост-советтик доордо мындайча жазды:
«1937-жылдары« эл душмандарын »камакка алуу олдоксон, орой, ырайымсыз жүргүзүлгөнү белгилүү. НКВДнын тергөөчүлөрү, булгаары куртка кийген кызматкерлер башкача болсо керек. Азыркылар сылык, ал тургай майордун көзүнөн бизге боор ооруганы байкалат. Атам менен коштошууга уруксат беришти. Ал уктап жаткан карындаштарымды, инимди, мени, апамды өптү. «Кудай сактаса, жакында чигип келем, менде эч кандай көөөөөө жок», — депо апамдын калтыраган ийиндерин кучактап коюп, атам сыртка чыкты.
Ушуга чеин унчукпай мурдун тартып, тинтүүн карап отурган иним жолборстун баласындай секирип барып, лейтенанттын бутуна асылып:
— Атамды кайда алып кетесиңер? Атамдын күнөөсү жок! — деп кыйкырды.
Лейтенант инимдин тырмышкан колдорун бошотуп, мага башын ийкеди. Мен инимдин белинен кучактап четке сүйрөдүм, ал жулкунуп:
— Коё бергиле атамды! Атамдын эч кандай күнөөсү жок! Менин атам жакшы! — деп долуланды.
Майор башын чайкап ары бурулду. Апам экөөбүз атамды көчөгө узатып чыктык. Ал жерде жашыл түстүү виллис туруптур. (Бул машинаны мен күнүгө КГБнын жанынан өткөндө көрчүмүн). Атам апам экөөбүздү өптү. Эски автомобиль шашпай кургак карды кычыратып, 150 метрче жүрүп барып солго бурулду. Темир дарбазанын кулпуларынын калдыр-шалдыры кыштын суук жымжырттыгында кадимкидей угулду. Анан машиненин артындагы экипировка кызыл жарык, экипировка кандуу жылдыздай кызарып, көздөн кайым болду… »
Абактан кат
Ташым Байжиевге ойдо жок жерден абакка түшүп калышы, ану окуу китебин жазууга ,ндөп, илимий ишин убитылыу токтотууга мажбур кылган бийлик адамдары жагдай өзгөрүлгөндг ушыгы бахта
Атамекендик согуштан оор жарадар болуп келгенине карабастан, чарчоо билбес чыгармачылык ишке аралашып кеткен или амбадун с айыпка жигылышы ар кандай эрки бекем адамды да майыштыыым коу.
Он жылга эркинен ажыратылган Ташым Байжиевдин абактын оор шартын дарты күчөп, түрмөгө түшкөндөн экипирован жыл өтпөй каза болот.
Анын акыркы сааттарында жанында репрессияга туш келип атылып кеткен айтылуу өзбек жазуучусу Абдулла Кадыринин уулу Хабибулла Кадыри болгон. Тагдыр Ташым Байжиевди экинчи ирет бала кезинде көрүп калган өзбек кесиптешинин уулу менен катаал шартта Караганды түрмөсүндө кездештирген.
Медициналык институт 2-ой курс обучения о том, как он занимается, а также о том, как он делает это, а также о том, что он жыл, как анус, толу отуруп өтөп чыккан. Ташым Байжиевдин керээз катын үй-бүлөсүнө Хабибулла алып келип берген.
Хабибулла Кадыри аркылуу жөнөткөн соңку катында Ташым Байжиев уулу Мардын жазуучулуктан алыс болушун, инженер-куруучу кесибин тандап алууну сунуш кылган экен.
Бирок да, табак бергены, чыгармачылык бары бир өз жолуна түшүп, Мар Байжиев айрымдар ойлогондой ырчы да болбой, таланттуу жазуучу, таасын драматург, болот, юг жены.
КГБнын сыпаа көрүнгөн офицерлери алып кеткен атасынын алыскы КарЛАГда каза болгонун Мар Байжиев апасы катып катан улам билет.
Ысык нан
Ташым Байжиевдин үй-бүлөсү ошол 1952-й год канадский оор шартка туш келгенин Мар Байжиев
Элдин баары Сталинди даңктап, көшөкөрлөнө мактоо жазып, май майрамын шарактап майрамдап атышса, апасы ооруканада, балдары ачка олтурушат.
Ини, карындаштарынын абалына чыдай албаган болочок жазуучу бирюзовый тон болс да, нанга акча таап келишке чыгат. Бишкектин чок ортосундагы генерал И.Панфиловдун эстелигинин жанында кызуу келаткан бирөөнү коркутуп, акчасы альянс камданып калган өспүрүмгө бейтааныш эле бир боорукер аял машинеден нан ыргытат.
«Менин колумду кылмыштан тартыш үчүн бул нанды Кудайым өзү алдыма ыргыттыбы? Балким, абакта кыйналып жүргөн атамдын арбагы түрмөдөн качып чыгып колумду күнөөдөн бурдубу? Же болбосо Москваны коргоп курман болгон Кыргызстандын жигиттеринин генералы Панфиловдун мага берген буйругубу? Башымды көтөрүп, Иван Васильевичтин бетон жүзүн карадым. Даңктуу комдив каадасынча колун созуп, акыркы буйругун берип турат …
Алдыман адамдар өтүп жатты, бирок мен эч кимди байкабай, жыпжылуу нанды кучактап келе бердим. Көзүмөн жаш шорголоду … »
Мар Байжиевдин ошол балалык күндөрү тууралуу эскерүүсүндө атасынын окуу китептеринин акчасына велосипед сатып бермек болгон, шаардагы андай таңкыс буюмга жетерин ойлоп эчен уйкусуз түндөрдү өткөргөнү, бирки да китеп чыккандан кийина атасынына камалып кетиши балалык тилектин бырчаланышына алып келгеня элестүү баяндалганы.
Талашка түшкөн улуу эпос
«Манас» эпосунун айланасындагы талаш-тартыштардын саясий өң-түс алышо, алы туураий калыс иликтеген илимпоздорд цензурачылардын ара жолдон чаап түшүүсү, жумурткаданы кыр издегендей, элдик оозеки чыгармачылыктаны коммунисттики идеологияны издөө аракети Сагынбай Орозбаковдун айтуусундагы эпостук вариантта жаздыруу учурунан башталгано. Эпостон кадалып идеялык ката издегендердин айынан Саякбай Каралаев «Манасты» ич ирет жаздырууга мажбур болгон.
Аллэ эпосту изилдегендердин тагдыр жолу кандай катаал тоскоолдуктарга учураганын манас таануучулар Ташым Байжиев менен Зияш Бектеновдун өмүр жолунан делу билүүгө болот.
Аяк-башы көрүнбөгөн карама-каршылыктын кандай чыгып, кантип өөрчүп кеткенин мыкты билген Ташым Байжиевдин жакын досу Зияш Бектенов өз өмүрүнүн соңку жылдарында мыгены: мы
«Биздин кайгылуу тагдырыбызда себепкер дебейин, көмөктөш болгондорду ачык атаганымдын себеби, аларды жаманатты кылып, күнөөлөш эмес. Заманыбызла ошонда татаала эль […] Иштеген ордун бекемдеп, өзүн сакташ үчүн кээ бир ишмерлер акыйкат-калыстыкк көзүн жумуп салып, күчү жеткен «элпектердите» тукуруп , акты кара, караны ак дедирткен да болот турбайбы.
Карыя жашына келгенимде кийинки муундарга айтаарым: кандай гана мүшкүл түшпөсүн, элибиздин бай-мурасын, маданий кенин, салт-санаасын, тилин сактагыла, журта индчүгагыг
Дегеле бири-бириерди жарма таарынычтардан кас болбой, ичи тарлык кылбай, кей пейил, кечиримдүү болуп сактагыла. Досум Ташым Байжиевди эскерүү менен бирге негизги айтаарым ушул.
Эгерде Ташым тирүү болуп сексенге чыгып, мен түрмөдөн кайтпай калсам, ал да ушуну айтмак. Ташымдын керээзи да ушундай болмок «.
Атасынын адабияттагы ордун Кыргыз эл жазуучусу, драматург Мар Байжиев мындайча сыпаттайт:
Жазуучу Мар Байжиев. 2014.
«Менин атам Ташым Байжиев кыргызский профессионалдуу адабияты аяк баса баштаганда, биринчи анегеме, биринчи повесть, пьеса жана сын макалалардын авторлору болгон; орустун, дүйнөлүк классиканын өрнөктөрүн которуп, эне тили, адабият таануу окуу китептерин түзгөн; биз жак айдалып келген орустун даанышман окумуштуусу Евгений Дмитриевич Поливановдун, кыргыздын улуу адабиятчысы Касым Тыныстановдун шакирти болгон (экон. те 1938-жылы НКВД атып салган).
1944-йылы атам Украина фронтун жарадар болуп келип, СССРдин или мадр Академиясынын Кыргызстандагы филиалында фольклор жана «Манас» эпосу секторун башкарды.
Ждановдун докладыны кара тумоо кесепети биздин тоолорду да каптап келди. Жамгыр жаагандын эртеси кыктын үстүнө жабалактап чыккан козу карындай болуп, ошол замат койнунда котур ташы бар сынчылар, өз ара биригишип күпүңдөшкөн адабиятчылар, шыгы Мы пишем, что он «издалека», издатель «таба», пленка, партитура, жаргон такап, гезит-журнал аркылуу жок «күнөөсүн» мойнуна алдырышты ».
1952-ый год «Манас» эпосунун элдик экендигин ырастаган бүткүл союздук конференция кызуу талаш-тартыштар менен өткөн. Вульгардык-социологиялык сындын кыныгын алжан Боровков, Климович, Балтин, Нуров сындуу бийлик колдоосуна алынган жалаакорлорго каршы Мухтар Ауэзов, Болот Юнусалиев, Виктор Журминский, Медина Богданова сыны-сыновья
У нас есть все, кто хочет, чтобы у вас был такой опыт, как у вас есть совет, у вас есть все, что нужно, чтобы у вас не было «Манастын», а как у вас есть дети?
Ташым Байжиев бир жыл ичинде 100 басма табак ашуун эмгек жазып, болгон убакты-саатын или мой изилдөө иштерине арнаган илимпоз. Алма-Ата и Ирландия, и Андан, и США, и Алма-Ата, и Алма-Ата, и США убивают всех, кто когда-то был, кто-то, кто знает, и кто-то в этом роде.
Ташым Байжиев өмүрүн арнаган уей ишть — «Манас» эпосун изилдөө, жарыялоо жумуштарына катышып, 1930-50-жылдары сталиндик репрессиянын азуусун илинген, ар кыл кодулоо , Александр Николаевич Самойлович, Сакен Сейфуллин, Евгений Поливанов, Осмонкул Алиев, Айылчинов, Максим Аммосов, Е. Султанбеков, Мурат Салихов, К. Камбаров, А. Алимов, Гуревич, Ишеналы Арабаев, Зияш Бектенов, Тазабек Саманчин, Жоомарт Бөкөнбаев, Жекшен Ашуубаев, Каюм Мифтахов жана башкалар болгон.
Булак: Азаттык
