Гафур Шерматов, тарыхчы
Мы говорим, что нужно сделать 95 Орлов Азиянын советник до сих пор не получил таргетный таргый эмгектеринен кезиктирбейсиз.
Ошол окуялардын түздөн-түз күбөсү болгон чекист Абдулло Валишевдин маалыматтары 1989-й год
Совет бийлигинин келишкис душманы менен советтик чекисттердин жетишилген бул келишими өтө жашыруун сакталган. Бул келишим Кызыл Армиянын жүздөгөн жоокерлеринин өмүрүн сактап калган деп айтылат.
Талаа командири и браким бек советник тарыхнаамага өткөн кылымдын 20-йылдарындагы басмачылык кыймылдын эң белгилүү лидери катары кирген.
1931-июль июнь айы, Луяр Кыштагы: колго түшүрүлгөн Ибрагим бек аттайн оперативдүү топтун чекисттеринин курчоосунда.
Совет бийлигине каршы күрөшкөн Ибрагим бек көптөгөн жылдар советик кинодо шумпай, мыкаачынын образында көрсөтүлүп, адабияттагы терс каарман болду.
Айрымдар алчүн ал келишкис думшан эле, айрымдар аны эркиндик үчүн күрөштүн үлгүсү катары көрүштү.
1931-й год. Кийин соттолуп, атууга кеткен.
Ибрагим бектин сотунда большевиктердин каардуу душманы жүздөгөн кызыл аскерлерди өлүмдөн алып калганын эскергиси келишкен эмес.
«Дүйшөмбүдөгү окуялар»
1921-жылы басмачылык кымылды талкалоо жана Чыгыш Бухарада РСФСР консул Нагорный менен бирге Дүйшөмбүгө келет.
Мы идем к нам в гости. Сан-Франциско Бухарага Туркиянын Мурдагы Аскер министри Энвер паша келген. Ал өкмөттөгү жогорку кызматтагы жетекчилер менен жана Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда туткунга түшкөн түрк офицерлери менен кездешет. Бухара Эмираты кулагандан кийин туткундардын көбү БСЭР бийлигинин бутактарында кызмат өтөшкөн.
Бухара республикасынын картасы, 1926-жыл
Усман Ходжаев Дүйшөмбүгө келгенден кийин түрктөрдүн таасирине өтүп, Энвер пашага урмат көрсөтүп, чыкынчылык жолго түшөт. Ыңгайлуу учурду пайдаланып, Кызыл Армиянын аскер бөлүгүн куралсыздандырып, советский бийлигине каршы чыккан. Тажикстандын тарыхында анын бул аракеттери «Дүйшөмбүдөгү окуялар» деген ат менен калды.
1921-жылдын 15-октябрында 8-й этаж полугодия турган артиллериялык полк дүйшөмбүдөн чыгарылып, Гузар жана Широбада райондоруна жайгаштырылган. Бухарага Келген БСЭРдин аскер назиринин (министр) рецензии бассар Алис-риза башен турган атхандар отряды максатында гарнизондо 7-аткычтар полкунун экипирован батальону калган.
Жаңы бийликке каршы болгон күчтөр антисоветтик козголоң көтөрүп, Каратегин, Дарваз, Балжуан, Куляб, Жиликулдун жергиликтүү бийлик өкүлдөрүн жок кылып, ээлеп алышат. Бул кыймылдын башында басмачылардын лидери Ибрагим бек турган.
Буктурма
Козголоңчуларга көмөк көрсөтүү максаты менен Энвер паша Бухарадан Термезди көздөй жөнөгөн. Энвер паша Чигыш Бухарага Кирип баратып, Бухаралы отрядные, Алиса-Риза, Бигарана, Бигарана, Советского Союза, России
Кадзүнүн кадыр-баркына таянган Энвер паша совет бийлигине каршы чыккан куралдуу уюшмалардын баары аны колдойт деп ишенген. Бирок анын отряды локайлык басмачылар тобу тарабынан толук куралсыздандырылат. Энвер пашанын мусулман бирюзы туары катарс жардамга келе жатканын айтып, ынандыруу аракетин угушкан эмес.
Чыгыш Бухараны үзү башкаргысы келген Ибрагим бек канадская биржа «Келгин» мене біллизи бөлүшкүсү келген эмес жана ага ишенген дагы эмес. Офицерлерин туткунга алгоритан.
Бухара Эмири Сейид Алим-хан коллизионист Ибрагим бектин бул жоругуна катуу ачууланып, тез арада Энвер пашаны боштуп, дүйшөмбүнү камалоо буйругун берет.
Али-Ризанын козголоңчулары менен Ибрагим бектин басмачыларынын чабуулдарына Дүйшөмбүдөгү Кызыл-Аскерлер туруштук бере алышты. Бирок о, жаралып, камалоо узак жана айгышкан мүнөздө болуп, ачкачылык, оору-сыркоо, дары-дармектин таңыкыстыгы, таза сунуну жетишсиздиги менен коштолду. Ошого карабастан Кызыл Армия Дүйшөмбүнү өз колунан чыгарбай крамап турган.
Колго түшүп берип жаткан басмачылар, 1928-жыл
Владимир Гаррисондон Владимир Мартыновский Турецкий фронт Штабына Берген Билдир Билдирүүлөрүндө Аскерлер Кабылган Ой Кайрдаалды Баяндап, Чукул Жарбак Жеткирүүнү Суранган.
«Оору-сыркоо жана ачкачылыктан улам өздүк курамдын 80 пайызы катардан чыгып калды. Ондогон кызыл аскерлер мерт болуп, ондогондору жарадар. Бекем курчоону жарып чыгууга дээрлик мүмкүн эмес », — деп жазган.
Аргасыз келишим
Мындай чарасыз оор кырдаалдан чыгуунун жолун гарнизондогу чекисттер таап чыгышат. Алар Дүйшөмбүнү камалап жаткан топтордун ортосундагы мамиле тууралуу кеңири маалыматтары бар эле.
Жергиликтүү чекисттерге Ибрагим бек, Энвер паша жана жадидердин ортосундагы ырктын жоктугу белгилүү эле. Кырдаалды астейдил анализдеп чыгып, чекисттер дүйшөмбүдөн гарнизонду алып чыгып кетүү планын иштеп чыгышат. Бирок ал Ибрагим бектин жардамы менен гана ишке ашмак …
Булл планга ылайк гарнизондун жетекчиси Ибрагим бекке кат өнөтүп, экипировка тарапка тең пайдалуу келишим түзүүнү сунуштайт.
Келишимге ылайык, гарнизондун командачылыгы Дүйшөмбүдөн толугу менен чыгарылып кетиши керек. Ал үчүн Ибрагим бек азык-түлүк менен камсыздап, аттарды жем-чөбү менен даярдап бериши керек. Бул кызматы үчүн ага Дүйшөмбүнүн бийлиги толугу менен берилип, БСЭРдин расмий өкүлү катары бийлик жүргүзө берет.
Мындан сырткары Бухарадан келген жадиддерге каршы биргелешип күрөшүү сунушу берилет. Чекисттердин эсеби так жана туура чыкты. Ибрагим бек Дүйшөмбү гарнизонунун командачылыгы жолдогон сунушту кабыл алгоритан.
Дүйшөмбү гарнизонундагы комендантка ал мындай кат жөнөтөт:
«Жолдоштор, силер жадидерге каршы жакшы күрөшкөнүңөр үчүн ыраазычылык билдиребиз. Силер аларды большевиктер менен болот деп ишенгенсиңер. Бирок адашып калдыңар. Мен, Ибрагим бек силерге тынчтык каалап, бул үчүн силерди мактап, колуңарды кысам. Силерге тарапка тең жол ачып берем жана тоют, аттарды бере алам. Биздин аймактан тез кетип калгыла ».
Сталинабад, 1931-жыл. Ибрагим бек НКВДнын алдындагы ГПУнун кызматкерлеринин унаасында. Ибрагим бекти Ташкентке алып бараткан учурда тартылган сүрөт. Ибрагим бектин жанында Тажик ССРнин ГПУ жетекчиси Дорофеев, ортодо Ибрагим бектин кармоого катышкан коопсуздук кызматынын лейтенанты Абдулло Валишев.
Зоопарк в Ираке Ибрагим бек Кызыл Армиянын куршоодогу гарнизонуна азык-т жлүк жана аттарга жем-чөп жөнөтүп, келишимге ылайык коопсуз каридорду даярдап берет. Кызыл Армиянын Дүйшөмбүдөн чыгып кетүүсүн камсыздаган.
Бул аскердик-дипломатиялык акция Дүйшөмбүдөгү Кызыл Армиянын бөлүгүнүн тыптыйпыл талкалануусунан сактап калган. Ибрагим бек менен Энвер пашанын ортосундагы келишпестикти тереңдеткен.
Энвер паша Ибаргим бекти саткын деп айыптап, анын башына чагылган ойнотом деп коркуткан. Али-Риза өзүнүн жигиттерине Ибрагим бектин кошуундарына колунда бар курал менен кол салууну буйрук кылган.
Бирок мунун баары жөн эле опуза болгон. Ибрагим бектин күчтөрү энверчилерден алда канча кубаттуу эле. Ибрагим бек аларды тез арада Дүйшөмбүнү калтырып чыгып кетүүсүн буюруду. Энвер паша өз кошуундары менен шаарды таштап чыгып, Картегиндеги Эшен Султан корбашыга келип кошулган.
Гиссар өрөөнүнүн башкаруучусу
Ибрагим бек иш жүзүндө бүтүндөй Гиссар өрөөнүн башкарып калган. Бирок бул аз эле убакытка созулду.
1922-жылдын жай айында Кызыл Аскерлер өздөрү жоготкон турумдарына кайра кайтып келишти. Басмачылык кыймылдын лидерлери жана кошуундары Дүйшөмбүнү таштап, Ооганстанды көздөй качышкан.
1931-апрель апрель айында ибрагим бек тогуз миң кошууну менен совет-ооган чек арасын кесип өтүп, элди совет бийлигине каршы чыгууга үндөгөн.
Орто-Азиядагы коллективдештирүү саясаты жүрүп турган учурдагы чыңалган социалдык-саясый кырдаалды Ибрагим бек жакшы билген. Ал элдин колдоосуна алынып кетем деп ойлогон.
1931-июль июнун башында болгон кызыл Армия менен кагылышууда Ибрагим бек 1224 кишисин жоготот. 75 аскери колго түшүрүлөт. 314 киши өз ыктыяры менен куралын таштайт. Ибрагим бек 1931-жылдын 23-июнунда өз ыктыяры менен колго түшүп берет.
1932-жылдын 13-апрелинде атууга өкүм кылынган.
Басмачы деп («басмак» деген түрк сөзүнөн алынган, басып алуу, кол салюу деген маанини туюндурат) Түркистандагы партизандык кыймылдарды аташкан. Кийин бул сөз Орто Азиядагы советский бийлигине каршы чыккан кыймылдарга колдонулган.
Совет бийлиги Орто Азияга тездик менен кан төгүүсүз орноду. Большевиктер мечиттерди жап, диний и пшеними үчүн камакка алуу коркунучу жаралган. Диний китептер өрттөлүп, шарият соттору жоюлган.
Ушунун өзү каршылык маанайды жаратты. Басмачылык кыймылдар башталып, бүтүндөй чөлкөмдү кучагына алгебан. Бул кыймылдардын таанымал лидерлери Чыгыш Бухарада Ибрагим бек, Фергана өрөөнүндө Мадамин бек, Түркмөнстанда Жунаид хан болгон.
Басмачылык кыймылдар орустардын акр гвардиячылары менен биргеликте аракеттенген учурлары дагы болгон. Аларга Иран, Түркия, Ооганстан, Кытайдан жардам көрсөтүлүп турган. Урал казак армиясынын атаманы Дутовдун офицерлери, түрк офицерлери, британиялык инструкторлор басмачылык кошуундарды машыктырууну колго алып турушкан.
Басмачылык кыймылдардын үстүнөн жеңишти Сталин принципиалдуу жеңиш катары эсептеген экен. Мунун менен совет бийлиги Орто Азиядагы большевиктерге каршы чыккандарды колдоп турган Германия, Англия жана Иранга жооп берген.
Булак: BBCKyrgyz
