БАСМАЧЫЛАР КИМДЕР БОЛГОН?
Басмачыларга байланыштуу талаш суроолор.
Борбор Азия анчин и кыргызский элинин башен кечкен кайгылыу жана кандуу окулардын бири — бул 20-кылымыды башен советского тарногоында «басмачылык кымылы» депо айтылган куралдуу күрөш. «Басмачылар» ким болгондуугу, аларды кантип атакганыбыз туура болоруу жөнүндө талаш-тартыш бүтпөй келет. Айрымдар совет доорундагыдай эле — алар каракчи, бандит деп келсе, башкар — совет бийлигине каршы чыккан баатыр, каарман катары сыпатташат. Дагы бирөөлөр — бул кыймыл улуттук-боштондукту көздөгөн максатта жүргүзүлгөн десе, экинчилер советтерге каршы диний согуш болгонун айтышат. Ушул талаш суроолор боюнча айрым ой-толгоолор.
Биринчи талаш суроо: басмачы — аталышы
1918-1934-жылдары Борбор Азияда совет бийлигине каршы күрөштүн катышуучуларын совет тарыхчылары «басмачылар» деп аташкан.
Куралдуу согуштан тышкары, ал учурда идеологиялык, маалыматтык күрөш аябай курч болгон. Совет бийлигинин орношуна, кайсыл бир деңгээлде ушул күрөш чечүүчү болчу. «Кызылдар» тарабынан элдин башын айлантып башкаруу, бильүп-жаруу, бири-бирине тукуру үүдүү куу ыкмалар кеңири колдонулган.
Илимпоздордун айтымында, «басмачы» — большевиктер тарабынан киргизилген жасалма түшүнүк. Душмандын образы. Совет бийлигине каршы чаккандарды жаман аттуу кылып, желмогуз көрсөтүү максатында жаратылган саясий уламыш (миф), аларга басылган «кара эн тамга» (стигматизация). Азыркы тил менен айтканда большевиктер «кара PR технологиясын» чебер пайдаланышкан. Алар жазгыруу (манипуляция) инструменттерин кеңири жана жигердүү колдонушкан.
Баскынчылар менен «басмачылар» күрөшү
Үзү Орто Азиянын айрым аймактарында орустар келгенге чейин басмачы деп күтүүсүз кол салгандарды, каракчыларды айтышкан экен. «Кызылдар» бул сөздү атаандаштарына, душмандарына колдонуп, кеңири жайылтышты. Бай-манаптардан бошотобузское депо келгендерге «эзилген тап» — карапайский калк каршы
«Кызыл» баскынчылар менен күрөшүшкөн, алардын кысымына, кордугуна каршы чыгышкандар «басмачы» аталышты. «Басмачы» аталгыдай алар өзү жашап жаткан жерин, кошо жашаган элин басып алгебан эмес. Аларды «басмачы» депо-бул — түшүнүктөрдү алмаштыруу (подмена понятий). Акты кара деп алмаштырып, ошого ишендирүү.
Басмачы деген сөздөн баш тартыш керекпи?
Совет пропагандысынын таасиринде «басмачы» — түшүнүгү мээбизге «мыктай» кагылып, или я жана башка чөйрөлөрдө кеңири колдонулуп калды. Эми андан баш тарта албызбы? «Орто-Азиядагы улуттук-боштондук коймылынын жоокерлери же партизандары» десек, кимдер туурлу сөз болуп жатканын кээ бири гана түшүнбөсө, көпчүлүгүбүз «басмачылар» турылы. Кыска — нуска аларды кантип атасак болот? Мүмкүн бул сөздөн баш тартыштын зарылчылыгы жоктур. Болгону тырмакчага алып колдонуп, башкисы алар ким болгондугун туура түшүндүрүү жетиштүү болот.
Экинчи талаш суроо: улуттар жок эле улуттук-боштондук кыймылы болгонбу?
«Басмачылардын» аракеттери — улуттук-боштондук кыймылы катары дагы каралып келет. Ошол эле учурда, айрым изилдөөчүлөр, 20-кылымдын башеннда Орто Азияда ар этностор болгон, бирок улуттар жок болчу. Улут катары көбү совет мезгилинде калыпташынкан дешет.
«Кыргыздар улут катары калыптана элек, ошондуктан бөлүнүп-жарылып келет» дегид ойду кээ бир саясатчыларыбыз азыркыга чейин айтып жүрүшөт.
Экинчи жагынан, совет бийлиги учурунда Орто Азия элдеринин курамы жасалма түрдө өзгөртүлгөнү маалым. Мисалы, аймакта саны боюнча көпчүлүктүн бирин түзгөн — 1 миллионго чукул сарт этносу такыр жоюлуп кеткен. Чөлкөмдүн эң согушчан этносу, басмачылык кыймылынын көп лидерлери чыккан — кыпчактар - ар жаңы улуттардын курамында калды. Канча деген жергиликтүү түрктөр башка улут болуп жазылышты. Жаңы улуттар жаралып, айрымдары аталышын өзгөртүштү.
Ошондо «басмачылар» кайсыл улуттун боштондугу, келечектеги кайсыл өлкөнүн эркиндиги үчүн күрөшүшкөн? Басзү «басмачылар» тарабынан улутчулдук урандар көтөрүлгөнбү? Бирдиктүү мамлекет куруу, панислам, пантүркчүл идеялары болгон. Улуттук негизде мамлекет куруу демилегери кездешпейт. Же ошол учурдагы Түркстан элин бирдиктүү улут катары караса болобу?
«Басмачылык» жана ачарчылык
«Басмачылык кыймылына» ар кыл максаттагы топтор кирген. Бардыгы эркин жана эгемен коомдо жашоону самап, саясий максаттарды көздөгөн десе болбойт. Айрым гана лидерлери ошондой көз карашта болгон. Жадидчи, кадимидчилерди түшүнгөн, колдогондор аз болгон. «Басмачылыктын» күчөшүнүн негизги себептери — согуштан улам социалдык — экономикалык абалдын кескин начарлашы. Кара курсактын айынан бири-бирин каракташып, «басмачылыкка» аттангандар көбөйгөн.
Туркстан боюнча 1921-й год азайган айыл-чарба продукция эч эсеге, мал-жандыктардын саны — 3-4 эсеге азайган. Мисалы, 1915-жылы 20 млн. пуд пахта чогултулса, 1920-йылы болгону — 650 миң пуд жыйналган.
«Кызыл» командирлер менен корбашчылар ортосунда ресурс талаш болгон. Соода жолдору, шаарлар, түшүм берген сугат жерлер үчүн күрөш жүргөн. Эки тараптан тең элдин байлыктары тонолуп, алтын, кымбат баалуу буюмдары тартып алынып, сыртка чыгарылып кеткени белгилүү. Мисалы, большевик-козголоңчу Константин Осиповдун Түркстан эл банкынын акча-алтындарын урдашы.
Константин Осипов
Жергиликтүү элдин «басмачылыкты» колдогонунун дагы биржевой, «кызылдардын» динге тыйуу салып, мечит, медреселерди атканага айлантканы, к, н жмүш жашоо турмушун түп-тамгынт иг.
Көбүнчө корбашылар тарабынан өз уруу, уруктарын сактоо, жз жер-аймагын, журттун коргоо максатында партизандык согуш жүргүзүшкөн. Эз элими сактайм, багам депо бирде «кызылдарга» кызмат кылып, биржа аргасыздан аларга каршы чыгышкан.
Үчүнчү талаш суроо:
Капырларга каршы диний согуш болгонбу?
Башында «басмачылар» можзүн можахед деп аташкан. Куралдуу аракеттери ислам диндегилерди коргоо, капырларга каршы жихад катарында айтылат. «Басмачылар» курамында «ак гвардиячылар», украинская жана башка улуттагы христандар дагы болгон. Ошол эле учурда, аларга каршы согушкан «капырлардын» арасында мусулман отряддары дагы кездешет.
Орус «басмачылары»
«Басмачылык кыймылына» орус улутундагылар дагы активдүү катышышкан. Алардын өзөгүн Фергана өрөөнүн Крестьян (Дыйкандар) армиясы түзгөн. 19-летняя айгында аймакка көчүп келген орус-славян мигранттары түптөгөн кыштактар алгач өзүн коргоо отряддарын түзүшкөн. Негизинен басмачылардан коргонуш үчүн. Кийин «кызылдардын» көмөгүндө он полктон турган Крестьян армиясына айланган. Башкы базасы Жалал-Абадда жайгашкан.
Константин Монстров — Фергана өрөөнүн Крестьян армиясын башчысы (1918—1919 жж).
Кийин большевиктердин агро саясатына нааразы болушуп, аларга каршы көтөрүлүшкө чыгышып, Мадаминбек корбашыга биригишкен.
Мадаминбек менен Монстров биргелешип Ош, өзгөн, Жалал-Абадды «кызыл-капырлардан» бошотушуп, Анжыян, Скобелев (азыркы Фергана) шаарларына чабуул кылышкан.
Аларды коргоп калууга, жардамга келген «кызылдардын» куралдуу күчтөрүнүн курамында «Казан жана татар полктору» болгону айтылып жүрөт. «Капырлардын» мусулман отряддары болгону белгилүү.
Анжыян үчүн согушта жеңилген соң Крестьян армиясынын көпчүлүк жоокерлери ар тарапка качышкан. «Кызылдар» Ош, шазгөн шаарларын жеңил эле бошотушкан. Мадаминбек менен Монстров Алай тарапка качып, ал жерде Фергана убактылуу өкмөтүн түзүшүп, кийин кайра душмандашып, бири-бири менен согушушат. Акыры Монстров большевиктерге колго түшүп, атылып кеткен.
Ошентип, орус «басмачыларынын» Крестьян (дыйкандар) армиясы Жумушчу-Дыйкандардын Кызыл армиясынан жеңилген. Башкаа айтканда, акпадыша баскынчыларынын калдыктары менен саясий бойгун өзгөрткөн баскынчылардын экинчи — «кызыл» толкуну кагылышып, биринчилери утулуп калган.
Суроо: капюшон каршы жихадга башка дин өкүлдөрү активдүү католса дело ана ислам диид күрөшү катары караса боло береби? Корбашылардын кеңешчилери «ак гвардиячы» карыплар болсочу? Дикий уран чакырып элди баштаган корбашылар большевиктерге өтүп «кызыл» басмачы аталсачы?
« Кызыл » басмачылар
Мадаминбек корбашы жан жөкөрлөрү менен.
Анекдот. Түрмөдө. Экөө сүйлөшүп жатат.
— Сен эмнеге басмачы болгомун деп койдун, болгон эмесмин дей бербей белең. Эми атылып кетесиң десе. — Кантип басмачы болгон эмесмин деп жооп берем, өзүмдун корбашым сурак кылып жатса дептир.
(уландысы бар)
Алмас Турдумаматов, журналист
