Болотбек Таштаналиев
«Токтогул замандардан келаткан төкмөлүк өнөрдүн залкар өкүлү» (Р.З.Кыдырбаева. Токтогул Сатылганов (1864-1933). Кыргыз адабиятынын тарыхы. 5-том.). Бул эч ким талаша алгебыс чындык. Тоо булбулу Токтогулдун төгөрөгү төп келген ырчылыгынан эч кимы күмөн санабас да «Токтогулдун совет доорундагы ырлары жөнүндө кийинки кездерда басма беттеринда , адабий, илимий чөйрөлөрдө талаш-тартыштуу пикирлер жаралып келатканы маалый» (КР УИАнын Манастаануу жан көркого маданияттын улуттук борбор. Кыргыз адабияты. Энциклопедиялык оий куралы. Бишкек. 2004-ж.).
Ошондон улам, акыркы жылдарда акындын: «Беш каман», «Арзымат менен айтышы», «Кандай айл тууду экен, Лениндей уулду?!», «Ленинские ахты жёлто» каралууга өтө муктаж. Бул — тарых чындыгынын талабы, мезгил талабы. Жасалмалап иш жүргүзүүгө кандай зарылчылык алып келгенинин себептерин ачып чыгуу керек. Акындын адабий мурасы ушул кезге дейре сабаттуу текстологиялык изилдөөгө түшө элек. Аны жүзөгө ашыруу келечектин иши »(Кыргызская Республика). Акындын совет доорундагы ырлары гана эмес, анын өмүр жолундагы айрым урунттуу учурларга, асыресе Токтогулдун Арзымат ырчы менен айтышынын,
Адабияттын тарыхы — адамзаттын тарыхы тыгыз байланышта экени талашсыз болгондой, улуттук адабияттын тарыхы — улут тарыхы менен ажырымсыз экени айтпаса да түшүнүктүү. Ойдун ушул алгтүнөнАганда, эгер биз тарыхка кынаттык келгес, тарыеты бурмалагыбызли келбес, анда адабиит тарыеа да астейдил мамила жасап, так же, как и бхагавата коомдук-саясый кырдаалг, окуяларг, тарыйый фактыларг, чыгармачыл адамдардын ортосундагы мамилелерге көңүлүбүздү кирдетпей, ичибизди тарытпай, пастыкк түайгыгыгы ерлик кылбай, «мен айткандан бір нерсе өзгөрүп кетет бел» деген түркого оего жетеленбей, к сокрүп туруп сокур, угуп турупа дүлөйсүнбөй, калыс түшүндүрмөлөрдү бергенибиз. Эт башкисы, тарные сыщики, адабият тарыеына да ак барактар болбоого тийиш.Бул айрыкча акындар поэзиясынын ири өкүлү Токтогул Сатылгановдун өмүр жолу жана чыгармачылыгына да тиешелүү. Себетите, акындар поэзиясы, асыресе Токтогулдун чыгармаларын эл оозунан жыйего жан изилдөө иштери билип -билбей, түшүнүп-түшүнбөй тенденцияий жүрүп, бир жактуулукк, атайылап бурмалоолорго, так эместиктерг, кенемтелерг, кемтиктерг, тескрайте чечмелөөлөргө, акын ырдабаган ырларды дела ага чапташтырууларг аракеттер болгон, ошол эль учитель акын Ырдаган айрым ырларды элдин көзүнөн далдаа катып келишкени, Токтогул менен замандаш акындардын баарын аный теги ктогулдун чен-өлчөмү менен ченеп-кучуга аракеттер жасгены.
В.Ленин. «Партиялык уюм жана партиялык адабият»: «Коомдо жашап туруп, коомдон сырткары болууга мүмкүн эмес…»
Эмма акчүн акындар поэзиясын, анны и ичде Токтогулдун ырнарын жыно из мира и тенденции тенденции, биржевые актеры, таргый окуяларды бурмалоолорго жол берилди? !! Бул суроого жооп табуу үчүн артка, тарыхка, алыскы жана жакынкы Россияга, эсил кайран В.И.Ленинге кайрылууга туура келет. Тарыхтан белгилүү болгондой, 20-летие башенного падения России Россия, коамдук-саясый турмушу буркан-шаркан кайнап, «бороон кабарчылары», алдыда мурда болуп көрбөгөндөй, «бороон-чапкындар» бол 1905-жылы Россия, революционык окуяларга байланыштуу, В.И.Лениндин «Партия ура жана партиялы адабият» аттуу макаласын жазып, ал «Новая жизнь» гезитине жарык көрөт. Анда пролетариат табынын жол башчысы партиялык басма сөз жана көркөм адабияттын алдына жаңы милдеттерди ( Тимофеев Л. И. «Партийная организация и партийная литература» // Краткая литературная энциклопедия.), Адабияттын партиялуулук маселесин кабыргасынан коет. Адабий иш жалобы пролетардык ишн бир бүлүгү болушу керег деген идея макаланы башынан аягына чейин кызык сызык менен аралап өтөт. Арбагы ыраазы болсун, дегсөналы деген чоң аталар «кыргызга Лениндин өз тилинде айтпаса түшүнбөйт, казакча айтпаса ишенбейт» деп койчу. Лениндин айткандарын жазган тилинде эле берели: «Литература должна стать партийной. … Долой литераторов беспартийных! Долой литераторов сверхчеловеков! Литературное дело должно стать частью общепролетарского дела, «единого, великого социал-демократического механизма, приводящего в движение всех сознательных авангардом всего рабочего класса». Литературное дело должно стать составной частью организованной, планомерной, объединенная социал-демократическая партийная работа »(« Новая Жизнь »№12, 1905-ж. 13-ноябрь., В.И. Ленин, Чыгармаларынын толук жыйнагы. 5-басылышы, 12-том.). Кыскасы, «Коомдо жашап туруп, коомдон сырткары болууга млекопитающих» деген жынынтыкка келген В.И.Ленин: «В обществе, основанном на власти денег, в обществе, где нищета являются массой трудящихся и тунеядущих горских богачей, не может быть« свобода »реальной власти» и действительной. Свободный ли вы от вашего буржуазного издателя, господин писатель? от вашей буржуазной публики, которая требует от вас порнографии в романах и картинах, проституции в виде «дополнения» к «святому» сценическому искусству? «Новая Жизнь» №12, 1905-ж. 13-ноябрь., В.И. Ленин, «Это была абсолютная свобода». Чыгармаларынын толук жыйнагы. 5-басылышы, 12-том.), Это будет свободная литература, оплодотворяющее последнее слово, революционные мысли, которые имеют научный опыт и жизненно необходимые общественно-политические образования. «Новая жизнь» №12, 1905-ж. 13-ноябрь., В.И. Ленин, Чыга, научный социализм, завершенное развитие социализма. маларынын толук жыйнагы. 5-басылышы, 12-том.). Жилпак тиль менен айтканда, эзүүчты таптын адабияты башка да, эзилген таптын, те же тагыраагы кедей-кембагалдардын адабиятс адабият иши партия иштин бирж б бирлүгү болуу керек деген принципер Орустун улуу жазуучусу М.Горькийдин «Эне» романы (1906-ж.) Кийин-кийин социалистический торговый центр аталган, лен мүнөздөгөн эркин адабияттын үлгүсүндө жазылган алгачкы чыгарма болгон.
СССР Жазуучулар союзунун 1-съездди. Ашуг Сулейман Стальский. Кыргыздан ким?
Тарыхтын тамашасын кара, 1934-жылдын 17-августунан 1-сентябрьрынский чеин өткөн бүткүл союзук Жазуучулардын уюмун түзүү идеясы 1920-х ггылдан айтыла баштаган, ал учурда Пролеткульт , РАПП сыяктуу жазуучулардын майда уюмдары иш жүргүзүп келишкен. 1932-апрельское жасуучулардынские чапыранды топоринские башмаки Багытталган ВКП (б) БКын «Адабий-көркөм уюмдарды кайра куруу тууралуу» деген токтому чыгат. М.Горькийдин төрагалыгы алдында жазуучулар союз с комитетом трузүлүп, анын алдына жазуучулардын съездин милдетин өткөрүү тапшырмасы коюлат. Алгач съездди партия иш-чарасы катары өткөрүү пландалып, И.Сталин өлкөнүн жогорку жетекчилиги менен бул багытта бир нече жыйындарды өткөргөн. Ушундан улам, И.Сталин, жазуучулардын съезд, изюминка и жеке өзү түздөн түз көзөмөл кылган деп и пшеницымдүү айтсак болот. ВКП (б) БКнын жана СССР Совнаркомунун атынан жазуучулукка тиешеси жок А.Ждановдун съездде сөз сөйлөгөнү факт бул иште партиялы көзөмөл болгонун каңкуулап турбайбы (http://www.el-history.ru/node/551 ).
ВКП (б) БК СССР жазуучуларынын съезддин кыларга иши жоктугунан эле өткөрө салган эмес. Съезддин алдында саясый милдеттер турган. Съезд советтик жазуучулардын бирдиктүүлүгүн көрсөтүп, коммунисттик идеологияны колдоого тийиш болгон. Ошону мене катар съезддеги маеллүү маселелердин бири орус адабияты менен катар улуттук адабиятты өнүктүрүү маселеси күн тартибине кабыргасынан коюлган. Алгач жынындын күн тартибинде жок болс да, кийин М.Горький колз колу менен украинский, белорусский, грузинский, татарский жана башка улуттардын адабиятчыларынын докладдарын жыйындын планына киргизген. Айтымда, съезд өтүп жаткан күндөрдө М.Горький аябай оорулуу болгон жана съезддин жабылышында сүйлөгөн сөзүндө Чыгыш жана Батыш Сибирдин акын-жазуучуларына колдооогы алардын ырларын элге жайылтуу жана чыгармачылыгын изилдөө чакырыгы менен кайрылат. Айтмакчы, авар акыны Сулейман Стальскийдин жылдызы ошол съездде жанган. «… Все это президиумдан чыгып ырын окуйт, кебин айтат, анын сөйү жана ыры А.М.Горькийге аябай катуу таасир эткен окшойт, айтор көп өтпөй ушул сабатсыз, хоюты тауааааааааааааааааааааааааааа» элдик поэзиянын акак-берметтери болгон мындай адамдарды сактоо керектигин жалпы дүйнөгө даңазалайт ”(А.Муратов Такталбаган Токтогул, адабий-тарыхый изилдөө).
М.Горькийдин минтип кайрылуусунун себеби, 590 делегатов католик съезд СССР жасуулар союз с уставом кабыл алынат жана социалистический торговый совет совет адабиятынын негизги ыкмасы деп таанылат. Мы принимаем участие в этом конкурсе, чтобы принять участие в этом конкурсе, чтобы представить себя в роли басниста, когда-либо выступать в качестве кандидата в президенты. Советник акын-жазуучулар компартиянын күжүрмөн жоокери болуу менен, советник адамды, коммунистик идеяларды даңазалаш керек деген позиция кашкайып ачыкка чыгат. Акын-жазуучулар турмуштук позиция положение, көш караштарына жараша буржуазиялык жана пролетариаттык болуп, экипировка келишкис лагерьге бөлүнгөнүн мындан билиңиз, башкасын айтпаганда, СССР жазуучулар союзунун 1-съезддине катышкан 182 акын-жазуучу (делегат үчтөн бир бөлүгү) Бизд 18-19-кылымдард жашаган акындарг карат «бая-манаптын ырчысы», «кеди-кембагалдын ырчысы» деген түшүнүктөр пайд болуп, кеди-кембагалдардын ырчысын сого көрсөтүлүп, бая-манаптын ырчыларын тапы күрөшүнүны позициясынана мамила жасалып, алардын мурасын сын көз менен кароо керектиги аныкталат. Бай-манаптын ырчыларынын мурастары советник адам үчүн керек эмес, ал мурас четке кагылыш керек, эл оозунан жазылып алынбаш керек деп табылат. Кийин-Кийин Эле, 1956-ый год «Манас» Эпосун Реакция Эпос Дегенд Чигып, Азия Уолу Уилу дастанын Жок Кылып Жибере Жаздашпадыбы.
Мы слышали, как вы думаете, что вы хотите, чтобы А. А. Муратов был в восторге, как вы знаете, что такое «… кыргыздар өз« сулеймандарын »издеп кирет. Албетте, Алма-Ата и Алды-Падди-де-Буша, Мальтийские горы, Мальтийские острова, Мальтийские острова, Мальтийские острова, Мальтийские острова, Мальтийские острова, Мальтийские острова, Мальтийские горы, Мальтийские горы, Мальтийские горы, Мальтийские горы, Мальтийские горы, Мальтийские горы, Мальтийские горы, Белые Врата, Малые Врата.
Адабият коммунистик идеологиянын ажырагыс тутуму катары каралып, ага И.Сталин өзү түздөн түз көзөмөл жасалып жатса, СССРдеги ар вулуттар өз Сулейман Стальскийлерин издеп жатса, Кыргызской ССРи бул. «Кыргыз ССРинин БАКтын Президиуму« Кыргыз эл акыны Токтогул Сатылгановдун 70 жылдыгын белгилөө тууралуу »токтомун чыгарат жана Кыргызстан Жазуучулар союзуна, Кыргыз мамлекеттик басмасына Киргизии Сатылганова Токтогула // Советская Киргизия, 1937. — 12-июль.). Ал кезде Ж.Бөкөнбаев жыйнаган маалымат боюнча акындын туулган жылы 1860-жыл делип жүргөн. Дароо эле өкмөт жана Жазуучулар союзу Кетмен-Төбөгө жана Таласка А.Токомбаев, Ж.Бөкөнбаев, Т.Үмөталиев ж.б. акындарды жиберет, алар А.Үсөнбаев, К.Акиев, К.Досуев, А.Огонбаев ж.б. Токонун шакиртимин дегендерге жолугуп, акындын мурастарын жазып келишет »(А.Муратов Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө).
Аалы Токомбаев Токтогул тууралуу романын эмнеге аяктабай калган? Түгөлбай Сыдыкбеков эмнеден күдүктөнгөн?
Кыскасы, 1937-жылдан баштап, кедей-кембагалдын жыры жажды замандын жарчысы катары даңазалоо максатында, тоо булбулу Токтогулдун чыгармаларын чогултуу, өмүүыгы гуды бахты Чоң саясый өнөктүк башталат жана ал өнөктүккө В.И.Ленин аныктап кеткен адабияттын партиялуулу, таптуулугу, биржевой приз, юный актерский университет. Токтогул Сатылгановда бей-бечаралардын ырчысы экенин идеалдаштыруу жана анын бай-манаптарг, бай-манаптын ырчыларын каршы ырдаганын тастыктоо үчүн Жоомарт Бөкөнбаи башында тургана акын-жазуучулар, элдик оозеки чыгармачылыгына жыйноочулар, адабиит таануучулар мүмкүн болгон жана мүмкүн болбогон жаналакеттин баарын жасашит.
Учурда, ал өнөктүктүн башталганына 80 жылдан ашып, бир кылымга таяп баратат. Ушул аралыкта кыргыздын «демократ» акыны Токтогул Сатылганов тууралуу көп айтылды, көп жазылды. Дээрлик айта турган эч нерсе калбагандай, чыпчыргасына дейре калтырбай жазылгандай делу болду. Бирок, акындын өмүрү-чыгармачылыгы тууралуу илимий эмгектер, эскерүүлөр менен канчалык көп таанышкан сайын, ал эмгектерде, эскерүүлөрдө так эмес маалыматтар, бурмалоолор, калпыс чындыкты ошол тейде кайталоолор, оң нерсени тескери түшүндүрмөлөр ошончолук көп экенине күбө болосуң да, өзүнөн өзү «эмне үчүн чаташтык көп, эмне үчүн бурмалашкан ”деген мыйзам ченемдүү суроолор жаралат, таңгалыч пайда болот. Тоо булбулу Токтогулунун өмүрү-чыгармачылыгы калыс жана татыктуу или акты алынбай калганына жаның ачыйт, эил кайран акынды ардактоонун ордуна Токтогулдун даңазасын бийиктетебиз,
Жашырганда эмне, акыркы жылдарга чейин бурмаланган Токтогул окутулуп, бурмаланган Токтогул изилденип келди. Токтогул иликтөөчүлөрдүн алгачкы жана ортоңку мууну ал бурмалоолорду жана так эместиктерди өз учурунда тактап коюуга аракет кылышкан жок. Коммунистик идеологиянын арааны жүрүп турган советтик мезгилде андай зарылдык да болгон эмес. Анын натыйжасында, б минг минн минтип Токтогулдун өмүрү-чыгармачылыгынын тегерегинде жообу жок суроолор көбөйүп баратат. Дегенибиз, минтип биз эле биринчи болуп таупгалып, биз эле суроолорго зоопарк таппай отурганыбыз жок. Филология илимдеринин доктору, адабиятчи Абдыкерим Муратов «Такталбаган Токтогул» адабий-тарыйый изилдөөсүндө: «… чынын айтканда Токтогул жазылбаптыр, бири-бирин эле кайталай бериптир? Нега? Мисалы, А.Токомбаев роман жазып баштайт, тарый каармандарды так атабай, ысымдарын бир аз өзгөртүп (Токон, Казанчы, Рыстуубек ж.б.) берет, эмне себептен? Эмне себептен тарыхый личностторду азан чакыргандагы аты менен атабай, аларды «тергеп» жатат? Эмне себептен ошол жазып аткан романын бүтпөй калды? Токтогул тууралуу жазуудан, чындыкты айтуудан корктубу? Же башка себеби, чоң себеби бар беле? Алл Кузеги №1 романсы Т.Сыдыкбеков да Жоомарт менен Кетмен-Тибурант, Токтогулдун жери, Эли менен таанышат, акындын өмүрү, чыгармачылыгы боевча Калык, Алымкул, Коргол, Атенские сыновья. Роман жазамын деп чамынат. Бирок жазбайт. Анчалык терең эмес, жалпыланган сөзү көп экип очерк («Эки акын» 25, «Кербез») жазып тим болот. Нега? » (А.Муратов Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө) деп оголе көп суроолорду коюп, “з «жазгандарында жоопторго караганда суроолор» жана «ахыкталган фактыларга караганда тойк калган ойлор көп» болгону үчүн окурмандардан кечирим сураган. Анан ал жообу жок суроолорун андан нары улантып: «Токтогулдун ырлары түзөтүлгөнбү? Элле ушла кайзин эле биз 80 жыл окуп жна окутуп келген Т.Сатылгановдун айрым хрестоматиялык сурлары жасалма, аларды Ж.Бөкөнбаев саясатка ылайыктап жазып чыккан деген пикир бар. Ушул ойдун чындыгы канчалык? .. Текстология илими ушуну аныктай алдыбы? » (А.Муратов «Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө») деп кайра-кайра суроо койгон. Бөкөнбаев саясатка ылайыктап жазып чыккан деген пикир бар. Ушул ойдун чындыгы канчалык? .. Текстология илими ушуну аныктай алдыбы? » (А.Муратов «Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө») деп кайра-кайра суроо койгон. Бөкөнбаев саясатка ылайыктап жазып чыккан деген пикир бар. Ушул ойдун чындыгы канчалык? .. Текстология илими ушуну аныктай алдыбы? » (А.Муратов «Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө») деп кайра-кайра суроо койгон.
Академиктерди айран таң калтырган чындык…
Эмне үчүн Токтогулдун өмүр жолу бурмаланган, эмне үчүн Токтогулдун ырларынын текстери өзгөртүлгөн, эмне үчүн саясатташтырылган? Карапайым окурмандардын, катардагы окумуштуулардын гана эмес, абройлуу академиктердин башын катырган ушул суроолор. Алардын бири академик Осмонакун Ибраимов: «Биз, кыргыздар, башня болгарская да Токтогулду, анын тармүр таржымалын, чыгармачылыгын, татаал тагдырын жетишээрлик эле билебиз деп ойлоп келебиз. В настоящее время в городе есть все, что нужно, чтобы быть в курсе всех событий, связанных с этим, а также о том, что люди хотят, чтобы они были угольными. В настоящее время в стране есть все, что нужно знать, в том числе и в истории, и в будущем »(Ибраимов О.« Бизбилет Токтогел ») «… Белоснежный Омор Соороновдун или мой табулгалары, дело о том, что у нас есть все, что нужно, и то, и другое. Совет, заманындагы тарых или ям Токтогулдун биографиясындагы айрым маанилүү фактыларды абдан эле бурмалаптыр »деген жыйынтыкка келген.
Адабият тарыхынын тактыгы үчүн айта кетели, ырас Токтогул өмүр таржымалы жана чыгармачылыгы тууралу күмөн саноолор, күдүк ойлор кечээ жана бүгүн жаралып калган жери жок. Бет өмүрүн Токтогулдун чыгармачылыгына изилдөөгө арнаган Жаки Таштемиров 1936-жыл Жоомарт Бөкөнбаев Арым жайлоосуна барып, бир ай жүргөнүна эскере келип, «эгер оңдосо, бир ганы Жоомарта оңдосит мүмкүн экенин» айткано, өзү Токтогулдун сүргүнгө качан айдалганы ж.б. талаштуу суроолорго байланыштуу тактоолор киргизгени көп нерседен каңкуулап турат.
Токтогулду изо дня в день чата, а также из-за того, что в нем есть все, кто есть, кто из них вызываются Себеби, Токтогулду «демократ», акын катары, идеалдаштыруудан, улам «чү» дегенде эле, ээрге кыйшык отуруп калган. Акындын ырларын чогултуу жана или актрисы ашкере саясатташып, аны «кедей-кембагалдын ырчысы жана жаңы замандын жаркие», кылуунун далбасасында Токтогулдун кмүр ыыгы р. Токтогулдун трагедиясы мына ушунда.
Токтогулдун өмүрү-чыгармачылыгы бурмалангандыгы мурда-кийин эле белгилүү болгондуктан, анын өмүр таржымалындагы айрым фактылар бүт өмүрүн акындар поэзиясынн изылдены не были Көрүнүктүү адабиятчы Батма Кебекованын: «… Совет бийлиги мезгилинде чыгармачыл өнөрканасында« оңдоо »киргизүү, анын таптык сезимин ашыра курчутуу, екты, которые не являются ректорами Алсак, Кетмен-Төбө өрөөнүндө, та же башка аймакта дегеле Арзымат аттуу ырчы жашабаптыр. Бул анын көркөм кыялдын туундусу катарында Токтогулдун чыгармачылыгына киргендигинин күбөсү. Кетмен-Төбө өрөөнүндө, тот же башка аймакта дегеле Арзимат аттуу ырчы болбоптур деп атпайбы »(Кебекова Б. Токтогулдун өмүрүн, чыгармачылыгын жаңыча или программа сы деп Ар) деп деп деп деп деп деп деп деп Биринчиден, Токтогул “кедей-кембагалдын ырчысы” Жана Арзымат “бай-манаптын ырчысы” катары бардык адабияттарда, тарный документтерге чейин жазылып, бешиктеги бели багыгы бухты багы , Эл арасында ар кандай күдүк, күдүң кептер айтыла келген. Экинчиден, Кетмен-Төбө өрөөнүндө Арзымат деген акын жашап өтпөгөнү, Токтогулдун Арзымат менен айтышуусу ойдон чыгарылганы тууралуу акыркы жылдарда иралды кетментөбөтөтштшнт Журналист Уран Ботобеков экөөбүз 1991-92-жылдарда «Кыргыз маданиятында» чогуу иштеп калдык. Ошондо ал күндөрдүн биринде айтылуу обончу, айтылуу Керимбай болуштун небереси Асанкалый Керимбаев менен маек уюштуруп келип, «Токтогул сырыми тураслуу сенсациялуу маалымат таап келдим. Көрсө, тоо булбулу Токобуз айтышты делип жүргөн Арзымат деген ырчы болбоптур ”дегени эсимде. Арзымат ырчы болгон эмес деген маалыматты ага Асанкалый Керимбаев чең энеси Разакандан уккандарына таянып айтып бериптир: «Адабиятыбывают Керимбайдын ырчысы Арзымат тууралуу таптакыр. Арзымат ойлоп табылган ырчы. Менин чоң энем Разакан Керимбайдын 3-аялы, 1980-жылы каза болду. Ошол чоң апам көп нерселерди айтып берер эле… Арзимат деген ырчы болгон эмес. Бул Жоомарт Бөкөнбаевдин ойлоп тапкандары. Болзосо, эл оозунда бирин-экин ырлары калат эле го… Арзымат Токтогулга карама-каршы ойдон чыгарылган образ. Мен сураштырсам, Токтогулдун Сибирге айдалышына Керимбайдын эч бир тиешеси жок экен. Токтогулга саясый айып тагыш керек эле, Ж.Бөкөнбаев караштырса «эзүүчү» таптын өкүлү Керимбай бар. Ошентип, ортодон саясый душман кылышты да, коюшту »(Керимбай болуш эл душманы эмес / У.Ботобековдун А.Керимбаев менен маеги). Керимбайдын небереси чоң энесинин айткандарына таянып айтып жатс, акырк чындык ушул дешкенби, Арзымат ырчынын тарыхты болбогон туураего маалымат атүгүл «Кыргыз тарыхынына энциклопедии» китебин да кирип кеткен: «… Анын ырларынын айрымдары толук, айрымдары үзүндү түрүндө отузга жакыны топтолгон. Бардыгы эле түп нускасында жеткен эмес. Социалисттик идеологиянын түрдүүчө саясий компанияларына, өзгөчө тап күрөшүнүн талабына жараша акынды революционык күрөшкө жакындатыш үчүн, башка ырларына оңдоолор киргизиштенские эры. Мисалы, ал реалдуу турмушта «Беш каман» деген ыр жаратпаган сыяктуу эле, «арзымат менен айтышы» да таптакыр болбоптур. Деги эле тарыхта андай ырчы жашабаптыр. Анын Эшмамбет, Калык, Коргол, Алымкулдар менен саламдашуу, таанышуу, ал-жай сурашуу, ырчылык өнөр тууралуу баарлашуу иретинде айтыштары. Барпы, сын, сын, сын, сын, мужчина, мужчина, мальчик, мальчик, сын, мужчина, мальчик, сын. Токтогулдун Совет доорундагы ырлары ж-дө, «Ленинские ахты жолуңду» ж. Б.) Кийинки кездерде талаш пикирлер жаралып келатканы маалым. Бул ырлар текстологиялык, фактологиялык ж. б. ыкмаларда каралууга өтө муктаж. Бул — тарных чындыгынын талабы, мезгил талабы »(Манастаануу жана көркөм маданияттын улуттук борбору Кыргызстан адабияты: энциклопедия). Биздин ынанымыбызда,
Токтогулдун тармүр таржымалы жана анын ырларынын өзүнүкү же өзүнүкү эмеспи деген суроо башка да көп окумуштууларды күмөнсүнткөнү, күдүк ойлорго салганы белгилүү. Адабиятчы А.Муратовдун айтымында, абройлуу адабиятчи, таасын сынчыларыбыздын бири Кадыркыл Даутов да: «Жасалмалап иш жүргүзүүгө кандай зарылчылык алып келгенинин себептерин ачч. Акындын адабий мурасы ушул кезге дейре сабаттуу текстологиялык изилдөөгө түшө элек. Аны жүзөгө ашыруу келечектин иши »(А.Муратов« Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө ») деген пикирин билдириптир. Адабиятчынын бул айткандары адабият тарыхы эл тарыхынын ажырагыс бирж үлүгү экенин, аны бурмалоодон өктөн кыянаттык жок экенин тастыктап тургандай.
Арзыматты «бар кылган» Жоомарт Бөкөнбаев!
Арзыматты «жок кылган» Асанкалый Керимбаев…
1937-Кыргызская Республика Кыргызская Республика Борьба за Комитет Комитет по борьбе с отравлением преступности, Токтогул Сатылгановдун Чыгармаларынская школа образования и науки Бул эч ким талашып-тартыша албай турган карандай факты.
Жоомарттын арбагын канчалык сыйлабайлы, анын акындыгын канчалык баалабайлы, алы Токтогулд «кеди-кембагалдын ырчысы жана жаңы замандын жарчысы» — тапчыл акын катары идеалдаштыруу үчүна өтө эле аша чаапа, айрый учурлард аксымдык кадамдарг да барганын, тарая чындыгына калыбына келтириш үчүна калыстык үчүны айтып коюуга тийишпиза ,
Андай болсо, сөзүбүздү «кедей-кембагалдын ырчысы» аталган Токтогулдун башкы «оппоненти» элге «бай-манаптын ырчысы» катары таанылган Арзыматтан баштайлы. Аттау-баштуу адабиятчыларды ары адаштырган, ары чаташтырган айтылуу обончу Асанкалый Керимбаев Чос Эсес Разакандын «айткандарына» таянып, Арзыматты тарыхта болгонун жоке чаргар маалымоты. Токтогулду Токтогул кылып, идеалдаштыруу үчүн адабиятчылар Керимбай болушту да жөн койбой, аны бе-бечараны эзген, акынды Сибирь айдаткан элге кылдай жакшылыгы жок болш катели бейнесин.
Ошого ардыккан обончу небереси 90 миң нуска менен жарык к Кыргызргөн «Кыргыз мадания» гезитине маек берип жаткан мүмкүнчүлүгүнөн пайдаланып, «Кудай өзү кечирсин» депозиты Ананос сарай таралып, буга чейин «Арзимат болгонбу и жокпу» дегиден күдүк сөздөргө кошулуп, бири билип, бири билбей айтып жана айтылып отуруп, акыры, которые вызываются, вызываются гористые вещества, которые представляют собой болгарские бактерии. маалыматтарына кошулуп кеткени түшүнүктүү. Бул атайылап жасалган иш эмес.
Батма Кебекова акындар поэзиясын «коен жатагына» чейин билген окумуштуу. Үзү да эл арасын аралап, элідк оозеки чыгармаларды, анны и ичде эл акындарынын ырларын чогултуп, алар тууралуу маалыматтарды жыйнаганы белгилүү. Бомүр бою КР УИАда иштеп, Кол жазлалар фондусунда эл арасынан топтолгон кандай материалдар бар экенин мыкты билген. Фондунун архивиндеги Арзимат тууралуу маалыматтарды окуган эмес деп шек саноого болбойт. Андай болгондо, ал Кандайча жаждет, чтобы они были такими же, как и все остальные.
Биздин оюбузча, мунун объективдүү себеби бар. Буга өз учурунда Арзымат ырчы тууралуу маалыматтар кеңиря жыйналбай калганы, жыйналс да, ошол маалыматтарды жазып алышкан Жаки Таштемирова сыяктуу бирди-жарый окумуштуулар «Арзымат бая-манаптын ырчысы» болгон дегендна башка ырыстуу маалымат беришпей, аны өмүр жол жана ырдаган ырлары тууралуу кошумч маалыматтарды тактап коюуг кызыкпаганы, кызыкса да, арзымат турулуу маалыматты ахентоо менен Токтогулдун акындык касиретине до кетирип коебузбу
Ооба, адабиятчылар, анын ичинде акын-жазуучулар Арзимат турулуу маалыматтар ачыкка чыкса, абийирибиз аштай төгүлөт, Токтогулдун «кедей-кембагалдын ырчысы», элдитские шахты. Адабиятчы Абдыкерим Муратов: «… А.Токомбаев роман, жасып башн, тарный карамандарды так атабай, ысымдарын бир аз өзгөртүп (Токон, Казанчи, Рыстуубек ж.б.) берет, эмне себептен? Эмне себептен тарыхый личностторду азан чакыргандагы аты менен атабай, аларды «тергеп» жатат?
Эмне себептен ошол жазып аткан романын бүтпөй калды? Токтогул тууралуу жазуудан, чындыкты айтуудан корктубу? Же башка себеби, чоң себеби бар беле? Алл Кузеги №1 романсы Т.Сыдыкбеков да Жоомарт менен Кетмен-Тибурант, Токтогулдун жери, Эли менен таанышат, акындын өмүрү, чыгармачылыгы боевча Калык, Алымкул, Коргол, Атенские сыновья. Роман жазамын деп чамынат. Бирок жазбайт. Анчалык терең эмес, жалпыланган сөзү көп экип очерк («Эки акын» 25, «Кербез») жазып тим болот. Нега? » (Абдыкерим Муратов Такталбаган Токтогул адабий-тарыхый изилдөө) деп суроо артынан суроо берип жатпайбы.
Анын суроосунун жообу мына ушул жерде !!! Эсил кайран залкарлар Аалы Токомбаи менны Түгөлбай Сыдыкбек Токтогула менен Арзыматтыным айтышы, Арзыматтын ким экендиги, дегеле Токтогулдун ырларын чогултуудагы калпыстыктар, аша чабуулар, бир жактуулук тууралуу жетиштүү деңгээлде кабардар болушканы да, адабиит тарыхый бурмалоо өнөктүгүнө катышпоон оң көрүшкөны.
Эки залкар абиярлерине камчи чаап, тарых алдында уятка калгылары келген эмес. Искусство таануучу Сарман Асанбеков «Токтогулду элге алып чыгуу өнөктүгү жүрүп жатканда, Жоомарт Бөкөнбаев көпчүлүктүн алдында Атай Огомбаевге кайрылып:« Элдин баары Токтогулга ». Сен да эки-үч күүңдү, бир-эки-ырыңды бересиң. Болбосо, сен да эл душманысың ”деп кекетип-мокоткондо, Атай Огонбаев макул болбоптур. Ошодон кийин Таласка кетип калыптыр ”деп айтчу эле. Жюомарт менен замандаш акын-жазуучулар болгон соң, м Амкүн аалы токомбаев менен түгөлбай сыдыкбековго да мына ошондой «партиялы тапшырма» берилгендир, ким билет.
Токтогулдун «чыгармаларын», чогултуу мамлекеттик чоң өнөктүккө айланганын Калык Акиевдин Токтогулдун даг бир бир шакирти Алымкул алсөнбаевди алсак, ал боконо сөөгү ката элек жаш кезинде айтылуу алтын жаак, жез та акдай акын Үмөталыны көп жылдар өз баласындай ээртыыг. Бирок, Алма-Ата, Бирма-де-Жанейро, Калгаринг Эмес, Литва, США и Журнал Алма-Ата Анан эле мына ушундай «сараң» адамдын Токтогулга кельгенде «берешен» болуп, Токтогул дегенде эбедейи эзилип кеткени албетте таңгалычтуу.
Арзымат болгонбу?
Эми кайрадан Арзымат менен Токтогулга келели. Коимчулукка «Арзимат тарыхта болгон эмес» деген маалыматтар таунлу менз Арзимат турулуу азыноолак маалыматтар пайда боло баштады. Көп жылдар райондук гезитты баш редактордук кылып, Кетмен-Төбө өрөөнүна коена жатагын чейина билген, кетментөбөлүк акын Исабека Токтогулов «Акындын өмүр тамчылары» атий китебинд Арзымат туураего көп маалыматтарды ачыктады: «Тоо бүркүтү» Токтогул жөнүндө сөз болгондо акындын тырмак алды саясый ырынын бет ачары катары Арзымат ырчы жөнүндө сөз болот.
Кызы Молдокасымов менен Мамат Өсөров баш болуп көптөгөн акын, жазуучу, журналист Токтогул мен ар бир Арзымат сырчыны ойдон чыгарылган каарман катары далилдөөгө аракеттенишкени таң калтырат. «Арзимат тыр эле болгонбу, то же самое…», дегустация сурового аркурбурга түйшөлдүрбөй койбойт.
Бул маалыматты Арзымат ырчынын небереси Байкабас 2010түров 2010-жылы 16-августта айтып берген эле. Ал 2014-жылы февраль айында көзү өтүп кетти. Айгырчан деген небереси дагы дела болсо бүгүн Торкен айылында турат.
Анда сөз башынан болсун. Арзымат ырчы Жеңдей — Сары уулу 1825-1830-жылдардын аралыгында Талас өрөөнүнүн Калба айылында туулат. Бул айыл азыркы Жон-Арыктын үстүндө, тоо тарабында. Уругу Саруудан бутактаган Ак кийиз — Колпоч. Эшмамбет ырчы аны тууган кылып, агасы катары өмүр бою катташып үйүнө келип кетип турганы маалым.
Алмы Арзыматтын чоң атасы Корчуке, анын атасы Албан. Турмуш шартка байланыштуу 1855-1860-жылдары Кетмен-Төбө өрөөнүнө ооп, Торкенге келип чарбак күтөт. Ал бир эмес экип аял алгебан. Байбичесинен Курмушу, Бообек, Өмүрбек аттуу үч уулдуу болот. Жети кызы болгон.
Курмушудан бала болгон эмес, Бообектен ,түр, анын уулу Байкабас, андан Каныбек. Байкабас 1937-жылы туулуп, 2014-жылы 77 жашында каза болду. Экинчи уулу Деңизбек 1988-жылы туулган. Каныбектин Алтынбек, Жылдызбек деген уулдары бар. Ал Эмир Арзыматтын үчүнчү уулу Өмүрбектен (эркелетип Айгырчан деп коюшкан).
Тыныбек, Болотбек уулдары бар »(Исабек Токтогулов. Акындын өмүр тамчылары. Арзымат деген ким болгон?). Бул чындыгында да адабият тарыхы үчүн куну жок маалыматтар. И.Токтогуловдун берген маалыматы боюнча Арзыматтын Дыйканбай менен мамилеси да болгону ырас. Демек, Арзымат тарыхта болгон эле адам. Обончу Асанкалый Керимбаевдин чоң энем Разакандан уктум дегендери карандай калп. Же чоң энеси ага калп айткан, же Арзыматты жокко чыгарган күнөө Асанкалыйдын өзүндө.
Аксын Исабек Токтогулов аталган китебинде денен д’ркүрүткөн да бир маалыматты берген Кеңеш өкмөтү жеңгенден кийин көзү тирүүсүндө аш берген Арзиматтын небереси деп Жолойдун уулу Арзымат уруусун төмөндөгүдөй сүрүп жүрүшөт.
Жолойдон: Кыпчакбай, Тургуналы, Тургунбай, Сулайман. Тургунбайдын кызы Роза. Анын күйөөсү Арстанбеков Жолдошбек өмүр бою аскер комиссариатында иштеди. Анын уулу Советбек авто-куруучу. Үчүнчү уулу Тургуналы Жолоев абактан келгенден кийин ага акын Ж.Бөкөнбаев учурап калат. Жоомарт аны атайын чакырып сыйлап, мейман кылып: «Сенин чоң атака Арзимат ырчыны жамандап койдум капа болбо» деп ага ат мингизген дейт. Тургуналынын арманы «эмнеге жамандадың деп айтпаганы экен» (Исабек Токтогулов. Акындын өмүр тамчылары. Арзымат деген ким болгон?). Мына тарых чындыгы каякта? !!
Токтогулду идеалдаштырам дегену Элге төбөсү көрүнгөн дегенибиз, Тургуналы Жолоев басмачылар каршы күрөшкөн кызыл командирлердин бири болгону айтылат. Мы не можем сказать, что вы играете в туре «Арзиматка карата ырдаганынан». Себеби, улуу муундагы Токтогул изилдөөчүлөр Арзыматтын өз мезгилинин даңазалуу ырчыларынын бири болгондугу , кадимки Дыйканбай менен жылуу мамилеси болгону менен, анын эшигин сагалап ырдабаганы, «бай-манаптын ырчысы болбогону», анын Токтогул менен айтышы бурмаланып берилип калганы, мында акын Жоомарт Бөкөнбаевдин «түшүнүп- түшүнбөй »жасаган күнөөсү бар экени тууралуу так маалыматтар ачыкка чыкса,
