Гүлзада Абдалиева
(И.Арабаев атындагы КМУнун доценти)
Или из-за максатында 2012-август август айында акчийлик необходимому Анаркүл (көлдүк уруусунан) болуп Фу-йу кыргыздарына жол тарттык. 2001-жылдагы 5 жолку жыл эсептөөсүнүн негизинде Хейлунжан боюнча 1473 адам, анын ичинен Фу-йуда — 1155, Достук айылында — 337, Фу-йу мал чарбалык фермасында 289, Фу-йо, Туа-де-Ба хай базарында — 30, Ардао-ванда — 8, Ужасун (Ужакент) — 276, Чижасун (Чижакент) — 151 адам жашайт [1] .
Фу-йуда кыргыздар эки айылда олтурукташкан. У-жа-сун (Ужакент) — Китай Тилинен требование -сун 7 үй бүлө көчүрүлүп келгендиги айтылат [2] .
Фу-йу кыргыздары Эне-Сайдан экипированы толкун менен көчүрүлүп келгендигин тастыктоого болот. Биологические вычисления: монгол хана Кубилай (Хубилайте) бийлеген маалд, XIII кылымдын акырынд Маалыматты тастыкташ үчүна тарыхая жазма булактарг кайрыл турган болски , Юань династациясынына жыл наамас «Юань-шиде» (Юань тарыха) байырк Эна-Сай кыргыздарынын жерлерин төмөндөгүдого белгилейт: Цзилицистердин (кыргыздардын ) ээлиги Цянь Хэ ~ д (КЭЙ, Жогорку Эн-Сай) дарыясов (кыргыздардын) борборунан агып өтөт да, түндүк-батышка карай агат. Апу (Абакан) дарыясы бар, ал эми түндүк-чыгышында — Юсюй (белгисиз дарыя) [3] . Айтмакчи, «белгисиз дарыя» — В.Я.Бутанаевдин ою боюнча, Эне-Сайдын эң негизги куймасы Туба дарыясы же хакасча Упсу-Уссу [4], Бул дарыянын аты жазма булактарда алгач XIII кылымда жолугат.
«Юань-шиде» дарыялардын баары Цяньга (Кэмге) барып кошулат да, Анкеле (Ангара) дарыясына барып куят. Алло түндүгүндө болсо деңизге куят деп айтылат. Юань династиясынн тушунд эле кыргыздар туулган жеринен көчүп кетишкендига Юань -шиде мындайч баяндалат: Халабулунун биографиясынд 1293-жылы императора Ши-Цз (Хубилай монголигын Бхагава) Эми мен ал жерге шаара курдурдум жан үч уруу : юаньсуханы, хакастар жан цзилистер (кыргыздар) алы жерга отурукташтов ». 1295-йылы Цзинь-шань (Алтай) тоо кыркаларында жашаган кыргыздар Шаньдунга көчүшүп, аларга жер, брөн берилди [5] .
Көчүп келген кыргыздар дыйканчылыкты терең өздөштүрө баштаган. Дагы бир кызыгы, Хубилай кыргыздарга чек араны кайтартканы жөнүндө да маалымат кездешет. Хэминге (Каракорум) цзилицистерден (кыргыздардан) турган аскер күчтөрү жиберилген. 1293-жылы Ши-Цзу (Кубилай) Хэ Сыхэ жерине 700 кыргызских аскеров үй-бүлөсүн жиберген (чек араны кайтаруу максатында). Фу-йү кыргыздары чек араны кайтарып турушкан жана кыргыздардан турган атайын тайпалар түзүлгөн. Кыргыз калкынын жарымы чек аралык аскерде кызмат өтөшкөн. Алли кэме биржери аскердик чиндерди да алып жүрүшкөн. Бул маалыматтардан Фу-йү кыргыздары Эне-Сай жана Иртыштан көчүп келгендигин тастыктайт [6] .
Арийский, экинчите толкун: китай тарыхчылары Чаӊлундун 2-ойыло (болжолу 1757-жылы) Цинь падышас Шинжӊданы жунгарлардын тополоӊуна катышканы алты уий, 28 түтүа бурутта (кыргыздарды) сүргүнгө айдап, алыски чыгыш-түндүккө көчүрүп барып, барка монгол кошунундагы бир монгол мансаптууг тапшырып, көзөмөлгө берген деп маалымдалат. Ал-э-э-э-э-э-э-Сай-кыргыздары фу-йунун «Чака-Сай» деген жерге көчүп келишкен. Бул жер Чычыкардан 7,5 км аралыгында жайгашып жана болжол менен 200 адам көчүп келгендиги маалымдалат [7] .
Все 1990-ые годы официаны каштуу Хэйлунцзян аймагындагы Достук кышта или максатта барган экспедициянын мүчөлөрү: «Достой кыштагында ар түрлүү улут жашайт», — деп. Манжурлар, монголдор, даурлар, эвенкирлер, хандар жана кыргыздар (кытайча аталышы крэркэци, цызркизы, кыркыдцы). Бет келбети жана чарбанын өзгөчөлүгү боюнча кошуналарынан абдан айырмаланып турушат. Негизинен алар ак түстөгү адамдар, бетон келбети европеиддерге окшош, ал эмес кээ бир чачтары сарылар да кездешет. Тамак ашынын негизин сүттүү тамактар түзөт, дагы курут жана айран жасашат деп белгилешет. Фу-йу кыргыздары өздөрүн Эне-Сайдан келгенбиз дешет [8] .
Фу-йу кыргыздары 6 чоӊ урууга бөлүнөт. Фу-йу кыргыздарынын фамилиялары атасынын тегинен эмес, уруу аттарынын негизинде коюлат.
[идентификатор таблицы = 1 /]
1800-ый день рождения Цай, Ксан урууларынын Июль уруусу бөлүнүп чыгып, Фу-йу кыргыздары 7 урууну түзүп калышкан. Кыргыздардын аталганы уруулары 2001-жылдага илимия текшерүүлөрдү негизинд, бүгүнкү күндөгү уруулардын сан өсүп, негизги алты уий курамы төмөндөгүдөй урууларг бөлүнгөн: Ван , iiang , он , вентилятор , песня , литий , дуэт , вс , циньте , клыки , Цуйте , Ии , Цяньте , , Го , Чжун , лин[9] .
Хэйлунжаӊдагы Фу-йу кыргыздары арасында аларыдын тилинин, эллик оозеки адабиятынын жана тароын улу инсандардын аракетинен улам муундан-муунга сакталып, бүгүнкү күнгөитен ж. Алардын катарында: У-фу-чан (Вуфучан) — алгачкылардын болуп, Фу-йу кыргыздарынын тарыхын дүйнө элдерине тааныштырса, ал-эми У-вао-да (Вубаода) — 1923-й год кыргызский тилин Хань-Шу (Ханьшу) — 1945-жылы Советник аскерлердин и чеченский кыргызский жоокерлери Хань-Шунун сүйлөгөн сөзөн түшүнүшкөн. Аларга Хань-Шу «Мен гейгызмын» деп билдирген. Луи-фу Ужасун айылынын тургуну Хэйлунжаӊдагы элдик ырларды, жомокторду, уламыштарды айта билип, 1950-хлыдары Хан-шу-жаӊ апага «Мое журттум», «Эне-Сайды сагынуылы», Ж. Бүгүнкү мезгилде Хан-шу-жаӊ апа 78 чыгып, [10] .
Айрым окумуштуулар Фу-йү ооданындагы кыргыздардын тилинде байыркы Эне-Сай кыргызский тилинин көптөгөн элементтери сакталып калгандыгын тастыкташат. “Ал тургай грамматикалык жактан Фу-йү кыргыздары менен байыркы Эне-Сай кыргыздарынын тилинде анча айырма жок”, — деп белгилейт кытай түркологу Ху Чжэн хуа. Ху Чжэн хуа айрым сөздөрдүн кыргызской тилинде жана Фу-йу кыргыздарынын арасында айтылышын төмөндөгүдөй салыштырат [11] .
[идентификатор таблицы = 2 /]
Бирок, бүгүнкү күндө тилекке каршы фу-йү кыргыздарынын салт-санаасы бара-бара жоголуп бара жатканын байкоого болот. Колүк коюу жөрөлгөсү Эне-Сайдан көчүп келгенден кийин маданият жөрөлгөсүн монголдордон кабылдаган. Эркектер да, аялдар да өлүк коюуда күмбөзгө барышат.
Фу-йү кыргыздарында шаманчылыктын белгилери сакталып калган. 1910-жылдары гоминдан партиясы куралган учурда жылкы, жыландын айкелдерине табынышкан. 1958-жылы жылан жана жылкы айкелдерин талкалашып салышкан. Изилдөөчү У-Жан-Жунун эскерүүсү боюнча: «Мен 10 жашымда жылан жана жылкынын айкелин көргөм. Жылкы жана жыланга сыйынуу Эне-Сайдан көчүп келгенде эле бар экен. Мамлекет динге каршы туруусу менен айкелдер талкаланганына карабастан, жашыруун үйдөн сыйынгандары эсимде. Ооруп, сыркоолоп калган адамдары жылан жана жылкынын сүрөттөрүнө шам жагып сыйынаар эле ”, — деп билдирди. [12]
Жилеты баласын «Ат адамдын канаты» — деп, күлүк чыккан аттарга атайын белги салышып, ыйык тутушат. Хан-Шу-Жын 78 жашта, Ужасун айылынын тургуну, табхын уруусунан. Апанын эскерүүсү боюнча: «16 жашымда кыздар чачтарын беш көкүл кылып өрүп, кызыл көйнөк кийип, чачтарына гүл тагып жүрөөр эле. Ал эми турмушка чыгаарда күмүш менен кооздолгон шөкүлө кийишчү. Келин болгондон кийин чачтарын түйүп жүрүшчү эле ”, — деп билдирди. Бирок, мужчина, женщина, мужчина, женщина, жена, парень [13] .
Фу-йу кыргыздарынын негизги үч өзгөчөлүгүн белгилөөгө болот:
- Будда дининин ламаизм динин тутунушат.
- Шаманизмдин белгилерин сакталып калгандыгын да, байкоого болот. Фу-йу кыргыздары жылкы жана жыланга табынышат. Жылкынын этин ыйык тутуп, тамак-ашка колдонушпайт.
- Фу-йу кыргыздарынын тилдик өзгөчөлүгүнө изилдөө жүргүзгөн окумуштуу Ху-Чжен-хуа байыркы Эне-Сай кыргыздарынын тилине тектештигин аныктаган. Фу-йу кыргыздарынан Ху-Чжен-хуа «Эне-Сайды сагынуу» элдик ырды жазып алгебан.
Фу-йү кыргыздары көптөгөн кыргын-сүргүн, азап-тозокторду башынан өткөрүп, бүгүнкү күнгө чейин сакталды. Алардын этнографиясын (салт-санаасын, ырым-жырымдарын ж.б.) диалектилик
[1] У-жан-жу. Причины появления Хэйлунцзянские кыргызы. — Харбин. Харбинские издательства.2003. -С.12. (на китайском языке)
[2] Талаа дептери. Фу-йу. Ужасун., Чижасун.-2012-Б.47.
[3] Супруненко Г.В. Документы об отношениях Китая с Енисейскими киргизами в источникеIXвека. «Ли Вэй-Гун ойган Илин-цзу» Собр.соч. Ли-Вэйгуна периода правления Хойган. 841-846гг .// Изв. АН.Кирг. ССР: серия общественных наук.Т.2.- Вып.3.-Фрунзе.1960.С.67.
[4] Бутанаев В.Я. Традиционная культура и быт хакасов. — Абакан.1996. С.16.
[5] Кычанов Е.И. Выступление в «Юань-ши» о переселениях киргизов в XIII в. И. АН.Кирг. ССР: серия общественных наук.Т.2.- Вып.3.-Фрунзе.1960.С.59.
[6] Кычанов Е.И. Выступление в «Юань-ши» о переселениях киргизов вXIIIв. И. АН.Кирг. ССР: серия общественных наук.Т.2.- Вып.3.-Фрунзе.1960.С.60.
[7] Кайрат Токомбай. Кытайлык кыргыздардын жалпы абалы // Аалам кыргыздары.2011.№.3.С.7.
[8] Скобелев С.Г., Чжан Тайсон., Шомаев А.А. Происхождение Фу-Юуйских киргизов // Источники средневековой истории Кыргызстана и сопредельных государств Центральной Азии: тезисы и доклады и сообщения межреспубликанской научной конференции посвященные памяти В.А. Ромодина — Бишкек.1991.
[9] У-жан-жу. Причины появления Хэйлунцзянские кыргызы. — Харбин. Харбинские издательства.2003. -С.12. (на китайском языке)
[10] Талаа дептери. Фу-йу. Ужасун., Чижасун.-2012-Б.69.
[11] Ху-Чжен-хуа. Хэйлунжандагы кыргыздар алардын тил өзгөчүлүктөрү // профессор Т.К. Ахматовдун 70 жылдыгына арналган илимий конференциянын материалдары. — Б.2005.
[12] Талаа дептери. Фу-йу. Ужасун., Чижасун.-2012-Б.70.
[13] Талаа дептери. Фу-йу. Ужасун., Чижасун.-2012-Б.75.
