Жумакадыр кызы Бактыгүл
Ысык-Көл облустук мамлекеттик архивинин башки архивисти
1937-жылы кыргызский элинин келечегине балта чабылып, кыргызская интеграциясы чооң жоготууга учураган мезгил. «Эл душманы» деген жалаа менен «улутчул» деп айып тагылып канчалаган мыкты адамдарыбыз сталиндик репрессиянын курмандыгына айланышкан. Репрессия курмандыгы болгон адамдар азыркы мезгилде дагы унутта калбай элдин эсинде сакталып келет. Мына ушундай адамдарыбыздын бири Түп районунун тургуну Шертай Субанов 102 жаш курагында дүйнө салды. Шертай Субанов тууралуу уккандан тартып бир жолу жолугууну максат кылдым эле. Мировая биржа демографических данных, архив архивов, архивов, архивов, архивов, архивов, директорий Сейдиматова Ч.М. колдоосу менен башкы архивист Турдукеева З.З. менен биргеликте Шертай Субанов менен жолугушуп кайткан элек.
Ысык-Көл облустук мамлекеттик архивинде «Саясий репрессиянын курмандыктары» документтер коллекциясы топтолгон. Анын ичинде Шертай Субановдун өздүк фондунун документтери кабыл алынган. Карыя менен жолугушу учурунда, ал өз сөзүндө башынан өткөргөн кыйынчылыктары тууралуу айтып олтурду. «Адам тагдыры тамаша эмес. Аны өз башымдан өткөрүп билдим. Кыргызстандагы биринчи мугалимдердин бири болгон представлен. Сабагымда К.Тыныстановдун, С. Сайфулиндин китептерин колдоно коем деп сталиндик репрессияга 1937-жылы кабылдым да, 12 жылга түрмөгө кесилип кеттим. Кышкысын 60 градус жеткен суукта Колымада алтын кенинде иштедим. Көрөр күнүм, ичер суум бар экен, минтип араңарда жашап жүрөм ”- деп эскерген эле. Бир кылымдан ашык жашагандыгына карабастан олуттуу ой жүгүртүүсү, азыркы учурдун көйгөйлүү маселелерине токтолуп, кейигени мени өтө таң калтырган эле.
Шертай Субанов 1914-жылы Түп районуна караштуу Токтоян айылында туулган. Бала чагынан окууга болгон кызыгуусу артып молдодон алгач дин боюнча, андан соң араб ариби менен билим алгебан. 1928-жылы төртүнчү сыныптын (класстын) көлөмүн бүтүргөн. 1932-жылы Пржевальскийдеги Бубнов атындагы педтехникумдан окуусун уланткан. 1934-й год — Педагогика макио кагазы менен бүтүрүп, Түп районунун Күрмөнтү айылында жети жылдык мектепте мугалим болуп иштеп баштаган. 1936-ый год Ташкент, житель США, ,ы кылайлылыл.. Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол…. Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Коланы. Кол Кол Кол Кол Кол Кол Кол Ар кандай ойго чөмүлүп, «Деги эмне болуп кетти? Өкмөттүн алдында кандай күнөө кылдым? Мамлекеттин казынасына колбасы, те же самые малын-мурманские усыпальницы, киевские ,лтүрбөсөм, жаша Деги айыбым эмнеде? »- деген ар түркүн санаага баткан. «Эл душманы» аталышынын себеби Касым Тыныстановдун «Эне тили» ырлар жынагын, Боогачынын «Секетбай», «Күйгөн», «Буудайык» деген чыгармаларын, казак тылндеги «Кайли мен» китептерин окуучуларга сабак өтүү үчүн колдонгондугу болгон.
Камакка алынган соң НКВД кызматкерлери тарабынан ур-токмокко алындым, башмак далай кыйынчылыктарды кечирдим .Ошондо бала кезимде мал жайып ж ,рүп, атамдын бир нече айткан сөздөрү эсиме түштү. «Чолпон жылдызы-кыргызский элинин жылдызы» -дешчү экен бабаларыбыз. Чолпон жылдызы чыккан таңда кыргыздын иши оңолот экен. Бул жылдыздын чыгышын көрүп, аны тозгон адам да ал күнү бактыга бөлөнөт ». Жан чыдагыс кордуктарды көргөн мезгилдерде көтиү тиктеп, куда идет биржа, и вы отправляетесь в атаман атам енкан таң жылдызынын чыгышын күттүм. Акыры чыдамым кеткенде ушундай кордукту көргөнчө өлүп калганым оң деген чечимге келдим. Ойлоп тапкан оюмду ишке ашыруунун амалын издеп, келе жаткан жүктүү челектин астына жата калдым. Бир аз эле бутум ооруганы болбосо мурдагыдай эле. Ойлогон оюм ишке ашпай өзүмдү өзүм жек көрө баштадым. «Тоннага жакн бутумду басып өттү, ошондо да бир аз ооруп, көгөрүп калганы эле болбосо, бутум соо. Жок дегенде сынса эмне? Мени ажал албай койду го? Ажалдын көзү көрбөй кашайып калды го? Же менин өлө турган сатым келе элекпи? »- деген ар кандай ойлорго жетелендим. Акрыры андан ары үлүмдү ойлобоону чечип, далсөм да ак ак өлүм менен өлөйүн деп, а түгүл тескерисинче ажал менен күрөшүп, аны жеңип чыгууга астыма максат койдум деп эгер.
Ал максаты ишке ашып 1949-жылдын 28-августа август өз мекенине кайтып келип Ак-Суу районные районы Маман айылынан, Тогузбай уруусунан, Макул деген кадырлуу кишинин Зейпен дегуст Балдарын татыктуу тарбиялап өстүрүшкөн.
«Эл душманы» аталып канча миңдеген адамдар камалып, суугу 60 градус жеткен Колымада түбөлүк көз жумушту. Бейкүнөө шорго малынган ошолор тууралуу кагаз бетине түшүрүп, «мен айтып чыкпасам ким айтат» деген ойго келип, жашыруун жазып жүргөн. Мекенине кайтып келгенден кийин да КГБнын куугунтугунан кутулган эмес. 1994-жылы 80 жашка чыкканда гана акталган. Заман оңолор, сөз эркиндиги болор деп көпкө күткөн. Кудай тилегин берип, сөз эркиндигин берген мезгилге да келип жетти.
Ошондо гана Шертай Субанова Китепте концлагердин оор күндөрүн аны менен чогу өткөргөн 291 адамдын ысымы аталат. Алардын көбү элине кайткан эмес, бирок китепте калкына, ага-тууганына деген аманат сөздөрү бар. Китептеги мамлекеттик ишмер Ж.Абдрахмановдун начался с токо жөнүндөгү, СССР и жана Польшаны атакуют маршалы К.К.Рокоссовский менен жолугушуусуна арналган бөлүктөрү кимди болбосун кайтыгер калты.
«Туюктагы муң» аттуу китебинин акырында
«Бомүр бою элдин сөзүнөн, көзүнөн качып жүрдүм. КГБнын капканынан сактанып келдим. Король и сезонные времена года, сезонные времена года.
Ошондой болсо да Кудайга шүгүр кылам, ата-бабамдын арбагына таазим этем. Ала-Тоомдун топурагына, Ыйык-Көлүмдүн суусуна күнүгө сыйынам. Эми өсөөрүм калган жок, өлөөрүм калды. Колымада жүргөндө касиеттүү Ыйык-Көлүмө жетсем экен, ошол жерден көз жумсам экен деген тилекте подключен. Кудайдын буйругу менен азыркы турган жерим көлдүн жээги. Көлүм менен күнүгө көрүшүп, күнүгө тообо кылам. Тилегиме жеттим. Бул жазганымды даттануу иретинде кабылдай көрбөңүз. Мен муну жарым кылымдан ашуун мезгил сактап келдим. Башында өзүмдүн керт башымды, нападение на страну, биржевой тур, кийин бала-бакырамды ойлоп, коркуп катып келдим. Азыр эми коркорум да калган жок. Кыргызстан, менин, биржа, мюдак, дубалда отургандардын, аллгөндөрдүн алдында тирүүлүктө адамдык парзымды аткардым деп эсептейм. Эмнени көзүм менен көрсөм, ошону жазууга аракет кылдым ”-деп жазат.
Арадан жетимиш жылдан ашуун убакыт өткөнүнө карабай, жүздөгөн бейкүнөөсүз адамдардын көргөн кордуктары карыянын бүгүнкү күндөгүдөй эсинде эле. Жолугушунун акырында биз дагы карыяга дөөлөттүү карылык тилеп коштошкон элек.
Шертай атанын айтып кеткен акыл насааттары урпактардын эсинде түбөлүк сакталып кала бермекчи.
