Турмушта жазуучу ойлоп чыгарган окуя чындык катары айтылып жүргөн учурлар көп кездешет. Бул адабий каармандарга да мүнөздүү көрүнүш.
Алсак, маркум Төлөгөн Касымбековдун «Келкел» романындагы Мадаминбектин өлүмү. Толук аты Мухаммед-Амин-бек Акматбеков.
Ал Түркстан фронтунун аскер башчысы Михаил Фрунзенин 1920-ый год 30-й апрельский день маргалан полковник командиры болуп дайындалган. («Келкел» тарыхый романы, Ф.: Кыргызстан, 1986.)
Мадаминбек Кызыл армияга кошулганга чейин 1919-ый год Алайский районный округ Эркеч-Там Кыштагында Монстр башенного и женского покровов Фергана убактылуу өкмөтүн түзөт. Совет өкмөтүнө каршы күрөшкөн басмачылар кыймылынын чыгаан өкүлдөрүнүн бири.
Мадаминбек кантип тындым кылынган?
«Келкел» романында Мадаминбек үзү башенные полы комиссары Сергей Сухов офицер чен Тагыраак айтканда, жон жигиттери менен Алайды кдыдөй кетип бараткан Көршерматтын
Көршермат — эл арасындагы лакап ат. Өз аты — Шермухаммедбек. Айрым булактарда Шерматбек да айтылат. Көршермат жигиттери менен Алайдан Ооганстанга, андан ары Түркияга качып өтүп, ошол жакта 1970-жылы дүйнө көчкөн. Сөөгү Адана шаарында жерге берилген.
Бөрүнгө чеин Ош жана Баткен облусунун улу мууну арасында мадамбек, анны эсепсиз колу жана үлүмү жөнүндө түрдүү кеп-сөздөрдү угууга болот.
Мени Мадаминбек кайда өлгөн деген суроо кызыктырды. Майдан айыл округундагы Кароол Кыштагында Жашаган Мурзапааша Маматов окуяны
— Басмачылардын иши оңунан чыкпай калган соң, Ооганстанды карай качып жөнөшкөн. Алар өздөрү менен Мадаминбекти ала келишет. Анын колу аркасына байланып, экипировка и аттестат курс, курс тартылган чылбыр менен байлануу болот. Бул жөнүндө мунун баарын өз көзү менен көргөн Миңбай деген аксакалдан уккам. Элдин баары басмачылардан коркуп, өйдө жылгаага качат. Ми акбай аксакалды: «Сен басмачыларга отун-суу, тамак-аштан каралаш. Биз бир балета», — дешёвый.
Басмачылар Мадаминбек жана анны мен чогуу туткун болуп жүргөн орус командир менен эмне сүйлөшкөнү белгисиз. Эмнеге дегенде, өйгө эч ким киргизилген эмес. Бир-экипировка сааттан кийин үйдөн чыгышып: «аттангыла» деген буйрук болот. Көршермат атына минип туруп: «кеттикпи?» Ошондо Көршермат Мадаминбекти көрсөтүп: «мына бу каапырды тынчыткыла», — дейт. Сыгы өкүм мурда эле чыккандай экен.
Айтпай деген желдет «бас» десе, Мадаминбек эч каршылык көрсөтпөй, айткан жакка басат. Желтые годы, Мадаминская школа, чародейский кармап, айна минип, кара суга чаап барып, башенный чайкап туруп, көршерматтын артынан кетет. койгула ”, — деп, андан ары жүрүп кете берген экен. Бул кеп бүгүнгө чейин айтылып жүрөт. Шыгайдагы мүрзөгө Мадаминбектин башки жок денеси көмүлгөн », — деди 67 жаштагы Мырзапааша аксакал.
Шыгай менен Тамашанын ортосу кеминде 20 чакырым болот. Мадаминбек күмжам кылынган Шыгай Кызыл-Кыя шаарынан 36 чакырым алыстагы Исфайрам боюнча топудай кыштак.
Майдан кыштагынын тургуну, 91 жаштагы Каразак ажынын айтышынча, Мадаминбек өлтүрүлгөндөн кийин Көршермат менен Калкожонун аскерлери Дароот-Коргонду көздөй жүрүп кетишет. Калкожо күтүүсүз атылган октон жүргөн көчкү астында калып, жаны жайран болот.
Совет заманында жана андан кийинки жарыяланган көпчүлүк эмгектерде да мадаминбек Үч-коргон өрөөнүндө өлтүрүлгөнү айтылат. 1981-е годы Москва «Наука» басмасында чиккан басмачылар кымылы, анны кыасы турулы мадаминбек менен комиссар Суховат төкашрг тунү, төөүүшүргөнү, т 1920шөөүүргөнү, 1920 1920 1920 1920 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Ка Кадам Кадам Кадам Кадам Кадамдамдамдамдамдамдамдамдамдамдамдамдамдам 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20 20өө 20 1920 20. 20 1920дамдам 20 20 20 20 20 20 20 20 20 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920 1920
Көршерматтын версиясы
Көршермат (Шермухаммедбек) мен төп ирет к вездешкен т тарркиялык тарочы-журналисты «Америка авазы» радиосуна 1960-х ггдары курган маегинде:
«Мен Мадаминбектин өлүмүнө күнөөлүү эмесмин. Кызыл аскерлердин командири Зиновьев Мадаминбекти атып туруп, денесин дарыяга ыргытып жиберүүнү буйруган », — дейт. (Www.12.uz)
Төбөлсүз Өзбекстандын изилдөөчүлөрү Шермухаммедбекти «советтик Түркстандын күнкорсуздугу үчүн күрөшкөн басмачылар кымылынын ири ишмерлеринин бири» кылып көртултг.
«Большевиктер Түркстандагы Шерматбектин улам өсүп бараткан таасирине чекит койгондун аракетин кылышты. Большевиктер Мадаминбек өзүнүн досу.
Исфайрам дарыясынын оң жээгиндеги Шыгайда азыр төрт-беш гана кожолук жашайт. Аскалуу тоонун этегине жабышкан бак-дактуу кыштактын орто чениндеги түзөңчөдө Мадаминбектин темир кашаа менен курчалган мүрзөсү турат. Андагы жазууга караганда, Мухаммад Аминбек Ахмадбек оглы 1892-жылы туулуп, 1920-жылы 9-апрелде өлгөн. 1 метрдей бийик цемент тактанын бетине:
Туруң бегим күнөөлөрдү жубалык,
Баскынчыны эне журттан кубалык
— деп жазылган латын ариби менен өзбек тилинде. Демек Мадаминбек 9-ое апреля уллттырүлүп, мусулман салтына жараша ошол эле күнү жайга коюлган.
Бомүр бою өрөөндө топоз баккан 81 жаштагы Аман Анарбаевдин айтымында, Мадаминбектин мүрзөсүндөгү эстелик ташты 1990-жылдардын экинчи жарымында анны
Төлөгөн Касымбеков чындыкты тактаган
Төлөгөн Касымбеков «Келкел» романын жазардан мурда Фергана өрөөнүн кыдырып, эл арасынан жана архивдерден материал жыйнаганы маалым. Ошентсе да Мадаминбекти Тамашада өлдү деп жазганы жаңылыштыкпы? Бул суроо менен Касымбековдун чыгармачылыгын мыкты билген сынчы Кадыркул Даутовго кайрылганымда, «вымысел», же ойлоп табылган окуя искусстводо кеңири колдонуларын, мисал ирети орус сүрөтчүсү Василий Суриков «Утро стрелецкой казни» деген картинасындагы окуя 1698-жылы Москванын четинде болгонун, бирок сүрөтчү аны Кызыл аянтта көчүрүп койгонун белгиледи:
— Суриковдун сүрөтүндөгү окуялар Москванын сыртындагы Чёрное болото жерде өткөн. Аткыч-козголоңчулар ошол жерде дарга асылган. Художник бул окуяны Кремлдин алдында өткөрүп жатпайбы !? Себеби Петр 1 жаңыдан ачылып, күчкө толуп, «алчусун алып, берчүсүн берип» дегендей, тазүн таанытып келаткан, өсүп-өнүгүп бараткан учур болчу. Суриковдун окуяны Кремлде үүткөрүү себеби орус падышачылыгы күчүн, биримдигин, анын башында Петр Биринчи тургандыгын көрсөтүш керек болгон. Чындыгында, Петр Биринчи аткычтар дарга асылган жерге барган эмес. Ошол сыяктуу эле тарыхый романдарда андайлар боло берет. Бирюзовый негритянский маселе: ошол доорду, доордогу ошо учурдун жалпы шартына, жашоосуна, тарыхый чындыкка дал келеби? Ошондой болобу? Тарыхтын жылышы менен туура келеби? Эгер тура келсе, анда ал кадимки чындык катары өтүп кете берет. Андай нерселер «Сынган кылычта» фактически көп. Эмне үчүн алар билинбей калган? Себеби ошол доордун шартына, тарыхтын жылышына туура келип жатат. Ошон кадчүн кадимкидей болгон жана чын эле болгон окуя сыяктуу өтүп кетип атат.
Төлөгөн Касымбеков «Келкел» романы жарык көргөндөн кийин Мадаминбек Шыгайда өлтүрүлгөнүн жана сөөгү ушул эле жерде коюлганын угуп, аны көргөнү атайын келген. Мырзапааша аксакалдын айтышынча:
— Төлөгөно Касымбеки Тамашаг келипа, эл менен жолугушканд:. «. Мен архивдик материалдарг таяныпа, Мадаминбек Тамашада колго түшүп өлтүрүлгөны деп жазгана экенмина Бирок окуя Шыгайд болуптур», — деген Жазуучит тамашалдык эки аксакал жана өзү менен жүргөн эки адам менен чогуу Мадаминбектин мүрзөсүн көрүп кетишкен.
Мадаминбектин тегине келсек, Өзбекстанда акыркы жылдары чыккан көпчүлүк изилдөөлөрдө өзбек деп айтылат. Бирок Мадаминбек боюнча или кандидат кандидатыгын жактаган өзбек окумуштуусу Кахраман Ражап архивный материал материалы, Мухаммед Аминбек Маргалан шаарына чектеш Сокулук деген кыштакта кыпчак үй-бүлөдө туулган дейт. Бул жөнүндө кыргызских журналистов Бектуруш Табылдытегин өз изилдөөсүндө жарыялаган.
Тарыхый романдарда кызыктуу окуяларга катар турмушта болбогон каармандарды ойдон чыгарып жазуу да кеңири жайылган. Төлөгөн Касымбековдун «Сынган кылычы» менен Мухтар Аузовдун «Абай» романдарында андай каармандар бир топ.
«Тарыхый романдарда ойлоп табылган каармандар толтура. Себеби таройный шартка дал келсе, андай ойдон чыгарылып кошулган окуялар менен каармандарга жол коюлат. «Сынган кылычтагы» Абил бий — бул турмушта болгон эмес. «Абай жолу» романындагы Эрбол, Деркембай да турмушта жок инсандар. Аларды Мухтар Ауэзов өзү ойлоп киргизген. Турмуштун, таргы, жены, менен, дал келип жаткан, алар жашоодо болгон кадимки киши сыновья кабыл алына берет », — деди Кыргызстан маданиятына эмгек сиңирген ишмер Кадыркул Даутов.
Ушинтип Мадаминбектин кайсы жерде, ким тарабынан өлтүргөнү да бүгүнө чейин түрдүү эмгектерде түрдүүчө айтылып келет.
Алми биздин башки каарман — Мадаминбек Шыгайдагы мүрзө ташында жазылгандай, 1920-жылы 9-апрель Шерматбектин жигиттеринин колунан жан берген.
Төлковгөн Касымбековдун «Келкел» романында Шыгайдан 15 чакырым алыстагы Тамашада Мадаминбекти басмачы атакаштарынын колунан ажал тапкан деп, жаңылыш жазылып калган. Бул бирок адабий чындыкты бузбайт.
Амирбек Азам уулу
Булак: Азаттык
